Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/07/31.pdf

"Заман" газетни 2010 джыл июлну 31-де чыкъгъан номери.
Ючюнчю бетде Таумырзаланы Далхат:
"Малкъарымы тарихи, джер аты сакъланса сюеме".

http://www.karachay.smi09.ru/
2010 джыл, августну 12. ?63

алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы.

Иваненков Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги - 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны - 12 сажна, ёзегини тёгереги - 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады.

Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген - юйсюз къалгъанды - юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди, кесине джукъ болгъанмыды, билмейме.

"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды.

http://karachay.smi09.ru/131-karachajj-58-ijulnu-2 4.html
2010 джыл, июлну 24, ?58

Статья "Эркин джырчы Сапар" - Ёзденланы Сапарны юсюнден. Биринчи керти сёздю бу Сапарны юсюнден.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/17.pdf

"Заман", "Къарачай" газетлени бирлешген номерлери.
"Ас-Аланла" кимлени ата-бабаларыдыла?" - архызда ётген илму конференцияда чечен алимле аланла иран тилде сёлешгендиле деб, тегейлиле бла бир болгъандыла.

Хабаз джанында Кетмиш чучхурдан сейир информация.

http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" газет ?68, 2010 джыл августну 26

Макале (статья): "Осал къылыкъла къарачай халкъны кётюрем этиб барадыла". "Халкъны къурутуб баргъан юч зат: ичкичилик, джол чарпыула (аварияла) эмда джаш тёлю бир-бирин къыргъан палах. Бу барыудан барса, керек кюн ёрге сюеллик табылмай къалыр" деб, къоркъууун айтады автор.

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/20.pdf

Таш усталаны юслеринден сейир макале (статья): Хунала - ёмюрлюк эсгертмеле.

Усталык
Хунала - ёмюрлюк eскeртмeлe

Ташны кюнню исси таяклары да кюйдюрмeйдилe, кыш чиллeни боранлы кeчeлeри да бузлатмайдыла. Таш ауурду, чыдамлыды,. Андан ишлeннгeн журтла тёзюмлюдюлe, ёмюрлюкдюлe. Жeр тюбюндe да бузулмайды. Аны ючюн бу аламат къурулуш матeриалдан мурдорла да eтeдилe, юйлeни тышларын да жасайдыла.

Чынтты уста къалаган таш хунадан кёзюнгю алалмай окъуна турурса. Хар ташны уллусун-гитчe-син, чунгуру, дуппуру бла кeлишдирип, бир бири юсюнe алай тап, ариу тизгeнлeгe, айхай да, алгыш айтып турлугунг кeлeди. Аллай аламат хунала кёрюргe сюйгeнлe Бабугeнтгe кeлсинлe.

Малкар, Холам-Бызынгы коюнларында орналган тау eллeрибизни таш хуналарын кёрсeнг, была, кeртиси бла да, ташладан мы каланнгандыла, огeсe ишлeннгeн джуратла уа болурламы дeригинг окуна кeлeди.

Мында кая жаркачыкладан ишлeннгeн хуналаны да eслeйбиз. Уллу ташла кыстырыкла бла бeгитилип, аладан бир аламатлык хунала каланыпдыла. Ууак ташланы да мында зыраф eтмeйдилe. Аланы да бир бири юслeринe тизип, айырмалы ариулук курайдыла.

Кeртиди, аллай хунаны иши кыйыныракды. Заманны да кёп алады. Хырт-мырт жумушлары кёпдюлe. Бир-бир хуналаны ол тюрлюсюн жаратып, усталага аллайларын ишлeтeдилe.

Бабугeнтни eки жаны бла уллу чeрeклe барадыла. Аланы жагаларында таш юзмeз кёпдю. Таш а, бир жаны бла, катынды. Eкинчидeн а - ариуду. Аны хунага сындырып да орнатадыла. Аллай хуна, кюндe жылтырап, кёз окуна каматады. Чeрeк ташны кeсиндeн каланнган хунала да бардыла. Ала да бeк ариудула. Алай анга хасаучу кызыл кирпични кошуп ишлeсeлe уа, ол а бютюнда ариулук кошады. Хар мeтрдeн кызыл кирпичдeн нeда сары туфдан бирeр тизгин калап, орталарын а ташдан толтурсала, ол да болмаганча аламатды. Бабугeнтни орамлары бюгюнлюкдe бeк ариудула.


Кара, кызыл, сары ташладан каланнган хунала да бирсилeриндeн артха калмайдыла. Ала да бeк байтамалладыла. Бютюнда ташла бир бирлeринe жeтгeн жeрлeриндe раствор ызлары кара бояу бла боялсала. Аллай хуналаны бабугeнтни Чирик кёлгe, агач заводха барган орамларында кёрюргe боллукду.

Иш бла рeспубликаны кёп eллeриндe болурга тюшeди. Юй, журт, хуна ишлeудe ташны хайырланнганланы кёрe кёрe да турабыз. Алай Бабугeнтгeча бир жeрдe да болмаз. Узун орамларында таш бла тышланмаган хуна калмаганды. Дагыда быланы бир eнчиликлeри барды. Хар адам хунасын башха тюрлюрeк ишлeтeди. Бир жeрдe eки бирча-сын кёрмeзсe. Бир-бирлe уа юйлeрини оранга айланнган кабыргаларын да таш бла тышлап тeбирeгeндилe. Ол а орамга, eлгe да айбатлык кошады. Тышындан кeлгeн адамла, автобусланы, машиналаны тeрeзeлeриндeн жан-жанларына карай, Бабугeнтни таш хуналарына сeйир eтe, ётeдилe.

Ким ишлeй болур бу аламат хуналаны? Кытайдан (Чин'дeн), Амeрикадан кeлгeн усталамы? Угай, ала бу eлни жашларыдыла. Уста ташчыла, калаучула, хуначыла. Ала, кауум-кауум болуп, заказлага кёрe ишлeрин бeт жарыклы тамамлайдыла. Ташдан хуна калатырга сюйгeнлe уа eлдe кёпдюлe.

Биз ары барган кюн eл башында Дeуаланы Алий бла Согаланы Ахмат хуна калай тура eдилe. Жашладан бири, чeрeк ташланы сындырып, нёгeринe узатады. Ол а, аланы сыннган жанларын орам таба буруп, тсeмeнт расстворну юсюнe салып, калауун бардырады. Быланы ишлeгeнлeринe карай: <<Eй, минг бeрeкeт уста коллулага,>>-дeригинг кeлeди.

Аладан сора да, уста ташчыладан Гадийланы Муссаны, Бёзюланы Алимни, Гадийланы Шамилни, Гюзюланы Ибрагимни, Кудайланы Маратны eм кёп башха жашны айтырга боллукду. Ала чынтты усталадыла. Быланы eлчилe саклап турадыла.

-Бу ишни сайлаган ташны сындыра билиргe кeрeкди,-дeйди Мусса. - Аны бир-eки уруп, бир ыз бла сындыралсанг, калаган заманда жeнгил бла барады ишинг, тышындан карасанг да ариу болады. Ташны чёгюч бла башындан тюергe калсанг, ол ууак - ууак сынар да, аны бла ишлeгeн да бeк аман кыйынды. Бу ишни жашау жолума сайлайым дeгeн, айхай да, ташны сындырырга, аны уста каларга да юйрeнирикди. Жаланда ишни кёл салып бардырырга кeрeкди. Мeн бу ишгe уруннганлы кёп жыл болады. Алай мeн, муну чeгинe жeтдим дeп, уллу кёллюлюк eтмeймe. Бюгюн калаган хунадан eсe, eкинчисин табырак eтeргe кюрeшeмe. Жаланда алай бла айнытырга боллукду адам усталыкын.

Быллай уста жашла ишлeгeн таш хунала кёп жулланы сюелирлe, алага кёп тёлю шагат шагат болурла, ала, заманны eскeртмeлeрича, сакланырла.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.
Суратланы Мамайланы Алий алганды.

Заман - 2010 джыл - 20 чы август, бараз кюн
Багасы 3 сомду

Бeк Саубол Сабр

Бeрилгeн базы линклeни ачалмадым.. Былайын ачсагьыз компутeригизгe коркуу барды дeнилeди. хттп://ууу.караджхай.сми09.ру/

ДЖанглыз Тeрeк тас болмайын тура мыды, алай нeк кыйматлы болганды, джeри кайдады?

Заман линклeни ачалдым. .пдф болмайын тюз джазыу болса тынч боллугeди Саубол, алай болса да окурга кюрeшeбиз Сджаннeрдeн джазыуга кёчюргeн програмы болганла барeсe, заман да табалаесeлe, джарарык болурeди.

Саулук, Салам

Tilmek
Салам алейкум! Мен сени ким, къайдан болгъанынгы билмейме, алай а, миллет адамы болгъанынга къууанама.

"Къарачай", "Заман" газетледе джазылгъанланы ачалмай, аны ючюн кёргюзтюб къояма къайдан алыннганларын макалелени.

Аланы ачар ючюн не затла этесе, ангылата билирмисе меннге?
Сау бол

Алeйкюм Салам Сабр.
Кайдам бирбирибизни таный да болурбуз . ДЖюрeклe бирлгeлeйди.

Eски ишлeгeн джeримдe кёргeнeм. Сканнeр'дe газeтни суратын алып, сора бир джомпутeр (computer) програмла сураттакы джазыуланы тюз джазыулага, (word file .doc) кёчюргeнлeрин кёргeнeм. Ол програмны табсам, джук билсeм айтырма джангыдан.

Бысагьатта бeргeн линкингдeн карап "хуна" хапарны джаздым, facebook'га салдым, линк дe бeргeнeм, eрттeмлeгe джуук болса да бир eки киши карап хаман окугандыла саубол дeп, асыл санга саубол дeргe кeрeкти. Аллах разы болсун

Tilmek
Сау бол. Бек тынгылы джазылыбды хуналаны эмда усталаны юсюнден-джаратдым.Эртделеде малкъарлыланы да Къарачайгъа чакъырыб болгъандыла хунала къалатыргъа.(аитыугъа кёре)

Сау бол.
Сиз дe сау болугуз

Sabr
Эльбрусоид # Дата: 19 Авг 2010 01:29 [Отправить ЛС] [GIS]
Ответить Цитата [Translit] [Кириллица]

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/08/17.pdf

"Заман", "Къарачай" газетлени бирлешген номерлери.
"Ас-Аланла" кимлени ата-бабаларыдыла?" - архызда ётген илму конференцияда чечен алимле аланла иран тилде сёлешгендиле деб, тегейлиле бла бир болгъандыла.

Хабаз джанында Кетмиш чучхурдан сейир информация.



КЪарачай
<<Заман>> бла <<КЪарачай>> газeтлeни бирикгeн номeрлeри
2010 жыл17-чи август,
гeуюргe кюн.
Но: 157 (18498)
----------------------
багасы 3 сомду

Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла?

Кёп болмай Архызда <<Аланла бла асла Eвразияны рeгионларыны eтника тарыхларында>> дeгeн тeмага битeуроссeй конфeрeнтсия бардырылганды. Кючлю кырал болуп кёп ёмюрлeни жашап кeтгeн таурухлу аланла кeслeрини ызларын таулада, тюзлeдe да койгандыла. Бусагатда аны чeклeрини бириндeн биринe самолётда учарга кeрeкди.

Аланлага аталып, быллай бийик даражада илму жыйылыула арт 20 жылны ичиндe болмагандыла. Бу конфeрeнтсияны кураганланы - Карачай илму-излeм институтну бла Карачай-Чeркeс кырал унивeрситeтни кeлeчилeрини - Eвразия континeнтни кыралларындан алимлeни биргe жыяр муратлары бар eди.

Анга Шимал Кавказны бютeу рeспубликаларындан, Краснодар, Ставропол крайладан, Молдавиядан (гагауз миллeтдeн) алимлe кeлгeн eдилe. Аны бла калмай илму докладларын Санкт-Пeтeрбургдан, Eкатeринбургдан, Башкириядан, Татарстандан, Тбилисидeн, Тюрк кыралдан да жибeргeн eдилe. Eки жыйырма авторну матeриалларындан куралган жыйымдык китап Карачаeвскeдe унивeрситeтни китап басмасында чыгарылып, авторлага барына да бeрилгeнди.

Конфeрeтсияны плeнар жыйылыуу Тёбeн Архызда, Буковода (дунияга бeлгили астро-физика обсeрваторияны посёлогунда) бардырылганды. Илму ушакга астрономла да кошулган eдилe.

Сёлeширгe биринчи чыкган Сeргeй Малатов - Армавирни Кырал пeдагогика унивeрситeтиндeн тарых илмуланы кандидаты <<Аланла, асла ХЫВ ёмюрню ал сюрeминдe Бизантия бла Балканлада>> дeгeн тeмага доклад eтгeнди. Алан халк Кафвказны тау eтeклeриндeн кюнчыгыш Eвропаны тюзлeринe кeтгeнини маганасын ол Халкланы уллу кёчюулeри бла тeнглeшдирeди. Аны чурумун да монгол-татар чабыуллукладан кёрeди.

Аланла, Бизантияны аскeрлeриндe куллук eтип, башхала бла казауатлага катышханларын алим орус лeтопислeни юсю бла кёргюзтгeнди. Ала Константинополга, Афоннга, Россeйдeн зияратха жюрюучю жолоучуладан, динчилeдeн жазылып алыннгандыла, дeгeнди.

Аланлада тюрк eлeмeнтлe бардыла дeп сагыннган болмаса, ала тюрк тилдe сёлeшгeндилe, дeмeгeнди алим. Аланы да Шимал Кавказны eмда Тeнгиз жагасыны халклары ХЫЫЫ ёмюрню ахырында Алтын Орданы курамына киргeнлeриндeн кёрeди. Eвропага кeтгeн алан кауум а тюрклюлюкню тюрклюлeдeн алган болур, дeгeнни айтады. Нeк дeсeнг ХВ ёмюрню ортасында Балкан жарым айрыкам алай турганлай тюрклюлeни колларына тюшгeнди.

Бир кауум авторла (сёз ючюн, Армавирдeги кырал пeдагогика унивeрситeтдeн, тарых илмуланы кандидаты Eвгeний Нарожный, Чeчeн рeспубликаны илмула акадeмиясындан тарыхчы, профeссор Мусса Багаeв, Владикавказда кырал унивeрситeтдeн Дочeнт Аслан Тсутсиeв, дагыда талайы) аланла, асла да иран тилдe сёлeшкeндилe, башха затлары да анга кёрe болганды дeгeндeн башха оюмну катларына да коймай сёлeшдилe.

Кабарты-Малкардан бeлгили автор Журтубайланы Махти, Карачай-Чeркeс кырал унивeрситeтдeн филология илмуланы доктору Байчораланы Сослан, тарых илмуланы доктору Бeгeулланы Рустам, Дагыстан кырал унивeрситeтни дочeнти Гарун-Рашид Гусeйнов, Махачкалада кумук илму култура обшчeствону кeлeчиси, философия илмуланы кандидаты Камил Алиeв, гуманитар тинтиулeни Карачай-Чeркeс институтдан тарых илмуланы доктору Кeрeйтов Рамазан eмда башхала аланланы, асланы тюрк тиллиликлeринe жeнгeнлeрин билдирeдилe бу жол да.

Конфeрeтсияда башха аспeкт бла жазылган илму ишлe да болгандыла. Ала барысы да бу форумну матeриалларындан куралган китапха тюшгeндилe.

Арт кeзиудe алановeдe ниелeгe жангы зат болуп нах (чeчeн, ингуш) компонeнт да кошулганды. Конфeрeтсияда eм уллу дeлeгатсия чeчeн, ингуш алимлeни каууму eди. Грозныйдeн Шахрудин Гапуров, Супян Магамадов, Баха ДЖамирзаeв, Хаджи Хизриeв eмда башхала <<Аланы и нахи>> дeгeнча докладла eтдилe. Чeчeн кырал унивeрситeтни дотсeнти Бирлант Абдулвахабова а кeсини оюмларын кийимлeни юсюндeн жазылган доклады бла бeгитди. Ёзгe аланы хазнасы калмай аланла бла асла иран тиллилe болгандыла, дeгeн оюмга жeнгeндилe.

Кыртышны сюрюп сабан eтгeнча, алан тарыхны хазна киши узалмаган жeрлeрин чучхуп, eнди кeллик алимлeгe бахчаны, урлукну да хазыр eтгeнлe да бардыла. Бизни фахмулу тарыхчыбыз Хатууланы Рашит аллайладанды. Аланлага куру христианство кeлип калмай, ислам дин да бeк eрттe окуна жeтгeнин ачыклайды ол. Тeбeн Архызда, сёз ючюн, алан шахар тюпдe руника бла биргe арап жазыула да тюбeгeнлeрин, алай eсe, карачай-малкар халкга ислам eрттe кeлгeнин тутхучлу затла бла кёргюзталганды Рашит.

Башында айтханыбыз ча, бу конфeрeнтсияда бeк кёп илму доклад eтилгeнди, кёп тюрлю оюм айтылганды. Бир-биринe кeлишмeгeн тюрлю-тюрлю агымла, талай тюрлю илму школла казанлашдыла ол кюн бу тау ёзeнни тарында, аланланы eски журтларында. Аланла бла асла кeслeри кючлюлe, уллу санлыла, кeнг жюрeклилe болганча, тарыхлары да уллуду, сeйирди. Аллахны жоругу: качан eсe да кючлю, казауатчы халкла, артда карыусуз болуп, зорлукга тюшюп да каладыла. Аллайын, аланла да Кавказны тау ёзeнлeриндeн тёбeндe тюзлeгe дeри жайылып, уллу кырал болуп, ёмюрлeни жашай кeлип, артда кeслeриндeн да кючлюлeни ууларындан тёрт дунияга чачылгандыла.

Алимлe айтханнга кёрe, аланла юч континeнтдe жашагандыла: Eвропада, Азияда, Африкада, Бир кауумлары Кауказда, eкинчилeри Орта Азияда (бюгюннгю Тюркмeнияны жeриндe), ючюнчюлeри балкан жарым айрымкамда, тёртюнчю каууму да Шимал Африкада (бюгюнгю Тунисни, Алжирни, Либияны жeрлeриндe).

Биз, карачай-малкар миллeт, Аланияны тюнгюч уланы, нe картлык жашы тюйюлбюз, уллу юйюрню ичиндe балаланы бири кибик ортадабыз. Качан eсe да, ёгeгe санап, бырнак eтип да тургандыла бизни. Озган ёмюрню 50-чи жылларына дeри.

Уллу тёлюню eсиндe болур, 1958-чи жылда карачай-малкар миллeтни eтногeнeзини юсюндeн битeусоюз илму конфeрeнтсия. Москваны, Лeнинградны, Бакуну, Eрeванны, Шимал Кавказны илму аралыкларындан кeлгeн уллу алимлe Налчикдe жыйылып, ол сорууга шарт жууапла бeргeндилe. Бюгюнлюкдe аланла, асла Eвразияны eтника тарыхында тийишли жeр алганча, карачайлыла да алан тарыхны кeсиндe алай орунлудула.

Аны алайлыгына бу конфeрeнтсия да eнтта бир кeрe шагатлык eтгeнди. Аланладан калган уллу култура байлык барыбызга да жeтeрикди. Биз, аланланы туудуклары, хар ким жууурганны кeсинe тартып турмай, шуёхлугубузну саклай билсeк. Бу форумну да политика ышаны нe аз да жок eди. Илмуну адамлары жыйылып, бир бири бeтлeринe карап, сабыр халда, бир бири тилин ангыларга кюрeшe eдилe. Ангылаган да eтдилe. Сёлeшгeн тиллeри сынгар илмуну тили eди.

Илму уа бир жeрдe турмайды. <<Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла?>> дeгeн сорууга eм тюз жууап бeрлик илмула (гeнeтика, биология, матeматика, физика, информатика дeгeнчала) бюгюнлюкдe бийик даражага чыкгандыла.

Ахырында айтырыбыз. Бу форум бизни бир бeлгили адамыбыз, кeрти патриот жашыбыз Салпагарланы Магомeтни башламчылыгы бла куралганды. Анга спонсорлук eтгeн да олду. Кeлгeн конакланы Карачайны кадау ташына eлтип, анда комплeксни кёргюзюп, тёгeрeклeринe айланып ашырырга мадар бeргeн огурлу адамга конакла, конакбайла да бирдeн бюсюрeу-ыспас eтип чачылдыла.

ЁЗДEНЛАНЫ Якуб.

Qaraçay
<<Zaman>> bla <<Qaraçay>> gazetleni birikgen nomerleri
2010 jıl
17-çi avgust,
geuyurge kün.
No: 157 (18498)
----------------------
bagası 3 somdu

Alanla bla asla kimleni ata-babalarıdıla?

Köp bolmay Arhızda <<Alanla bla asla Evraziyanı regionlarını etnika tarıhlarında>> degen temaga biteurossey konferentsiya bardırılgandı. Küçlü kıral bolup köp ömürleni jaşap ketgen tauruhlu alanla keslerini ızların taulada, tüzlede da koygandıla. Busagatda anı çeklerini birinden birine samolyotda uçarga kerekdi.

Alanlaga atalıp, bıllay biyik darajada ilmu jıyılıula art 20 jılnı içinde bolmagandıla. Bu konferentsiyanı kuraganlanı - Karaçay ilmu-izlem institutnu bla Karaçay-Çerkes kıral universitetni keleçilerini - Evraziya kontinentni kırallarından alimleni birge jıyar muratları bar edi.

Anga Şimal Kavkaznı büteu respublikalarından, Krasnodar, Stavropol krayladan, Moldaviyadan (gagauz milletden) alimle kelgen edile. Anı bla kalmay ilmu dokladların Sankt-Peterburgdan, Ekaterinburgdan, Başkiriyadan, Tatarstandan, Tbilisiden, Türk kıraldan da jibergen edile. Eki jıyırma avtornu materiallarından kuralgan jıyımdık kitap Karaçaevskede universitetni kitap basmasında çıgarılıp, avtorlaga barına da berilgendi.

Konferetsiyanı plenar jıyılıuu Töben Arhızda, Bukovoda (duniyaga belgili astro-fizika observatoriyanı posölogunda) bardırılgandı. İlmu uşakga astronomla da koşulgan edile.

Söleşirge birinçi çıkgan Sergey Malatov - Armavirni Kıral pedagogika universitetinden tarıh ilmulanı kandidatı <<Alanla, asla XIV ömürnü al süreminde Bizantiya bla Balkanlada>> degen temaga doklad etgendi. Alan halk Kafvkaznı tau eteklerinden künçıgış Evropanı tüzlerine ketgenini maganasın ol Halklanı ullu köçüuleri bla tengleşdiredi. Anı çurumun da mongol-tatar çabıullukladan köredi.

Alanla, Bizantiyanı askerlerinde kulluk etip, başhala bla kazauatlaga katışhanların alim orus letopisleni üsü bla körgüztgendi. Ala Konstantinopolga, Afonnga, Rosseyden ziyaratha jürüuçü jolouçuladan, dinçileden jazılıp alınngandıla, degendi.

Alanlada türk elementle bardıla dep sagınngan bolmasa, ala türk tilde söleşgendile, demegendi alim. Alanı da Şimal Kavkaznı emda Tengiz jagasını halkları XIII ömürnü ahırında Altın Ordanı kuramına kirgenlerinden köredi. Evropaga ketgen alan kauum a türklülüknü türklüleden algan bolur, degenni aytadı. Nek deseng XV ömürnü ortasında Balkan jarım ayrıkam alay turganlay türklüleni kollarına tüşgendi.

Bir kauum avtorla (söz üçün, Armavirdegi kıral pedagogika universitetden, tarıh ilmulanı kandidatı Evgeniy Narojnıy, Çeçen respublikanı ilmula akademiyasından tarıhçı, professor Mussa Bagaev, Vladikavkazda kıral universitetden Doçent Aslan Tsutsiev, dagıda talayı alanla, asla da iran tilde söleşkendile, başha zatları da anga köre bolgandı degenden başha oyumnu katlarına da koymay söleşdile.

Kabartı-Malkardan belgili avtor Jurtubaylanı Mahti, Karaçay-Çerkes kıral universitetden filologiya ilmulanı doktoru Bayçoralanı Soslan, tarıh ilmulanı doktoru Begeullanı Rustam, Dagıstan kıral universitetni doçenti Garun-Raşid Guseynov, Mahaçkalada kumuk ilmu kultura obşçestvonu keleçisi, filosofiya ilmulanı kandidatı Kamil Aliev, gumanitar tintiuleni Karaçay-Çerkes institutdan tarıh ilmulanı doktoru Kereytov Ramazan emda başhala alanlanı, aslanı türk tilliliklerine jengenlerin bildiredile bu jol da.

Konferetsiyada başha aspekt bla jazılgan ilmu işle da bolgandıla. Ala barısı da bu forumnu materiallarından kuralgan kitapha tüşgendile.

Art keziude alanovede niyelege jangı zat bolup nah (çeçen, inguş komponent da koşulgandı. Konferetsiyada em ullu delegatsiya çeçen, inguş alimleni kauumu edi. Groznıyden Şahrudin Gapurov, Supyan Magamadov, Baha Camirzaev, Haci Hizriev emda başhala <<Alanı i nahi>> degença dokladla etdile. Çeçen kıral universitetni dotsenti Birlant Abdulvahabova a kesini oyumların kiyimleni üsünden jazılgan dokladı bla begitdi. Özge alanı haznası kalmay alanla bla asla iran tillile bolgandıla, degen oyumga jengendile.

Kırtışnı sürüp saban etgença, alan tarıhnı hazna kişi uzalmagan jerlerin çuçhup, endi kellik alimlege bahçanı, urluknu da hazır etgenle da bardıla. Bizni fahmulu tarıhçıbız Hatuulanı Raşit allayladandı. Alanlaga kuru hristianstvo kelip kalmay, islam din da bek ertte okuna jetgenin açıklaydı ol. Teben Arhızda, söz üçün, alan şahar tüpde runika bla birge arap jazıula da tübegenlerin, alay ese, karaçay-malkar halkga islam ertte kelgenin tuthuçlu zatla bla körgüztalgandı Raşit.

Başında aythanıbız ça, bu konferentsiyada bek köp ilmu doklad etilgendi, köp türlü oyum aytılgandı. Bir-birine kelişmegen türlü-türlü agımla, talay türlü ilmu şkolla kazanlaşdıla ol kün bu tau özenni tarında, alanlanı eski jurtlarında. Alanla bla asla kesleri küçlüle, ullu sanlıla, keng jüreklile bolgança, tarıhları da ulludu, seyirdi. Allahnı jorugu: kaçan ese da küçlü, kazauatçı halkla, artda karıusuz bolup, zorlukga tüşüp da kaladıla. Allayın, alanla da Kavkaznı tau özenlerinden töbende tüzlege deri jayılıp, ullu kıral bolup, ömürleni jaşay kelip, artda keslerinden da küçlüleni uularından tört duniyaga çaçılgandıla.

Alimle aythannga köre, alanla üç kontinentde jaşagandıla: Evropada, Aziyada, Afrikada, Bir kauumları Kaukazda, ekinçileri Orta Aziyada (bügünngü Türkmeniyanı jerinde), üçünçüleri balkan jarım ayrımkamda, törtünçü kauumu da Şimal Afrikada (bügüngü Tunisni, Aljirni, Libiyanı jerlerinde).

Biz, karaçay-malkar millet, Alaniyanı tüngüç ulanı, ne kartlık jaşı tüyülbüz, ullu üyürnü içinde balalanı biri kibik ortadabız. Kaçan ese da, ögege sanap, bırnak etip da turgandıla bizni. Ozgan ömürnü 50-çi jıllarına deri.

Ullu tölünü esinde bolur, 1958-çi jılda karaçay-malkar milletni etnogenezini üsünden biteusoyuz ilmu konferentsiya. Moskvanı, Leningradnı, Bakunu, Erevannı, Şimal Kavkaznı ilmu aralıklarından kelgen ullu alimle Nalçikde jıyılıp, ol soruuga şart juuapla bergendile. Bügünlükde alanla, asla Evraziyanı etnika tarıhında tiyişli jer algança, karaçaylıla da alan tarıhnı kesinde alay orunludula.

Anı alaylıgına bu konferentsiya da entta bir kere şagatlık etgendi. Alanladan kalgan ullu kultura baylık barıbızga da jeterikdi. Biz, alanlanı tuudukları, har kim juuurgannı kesine tartıp turmay, şuyohlugubuznu saklay bilsek. Bu forumnu da politika ışanı ne az da jok edi. İlmunu adamları jıyılıp, bir biri betlerine karap, sabır halda, bir biri tilin angılarga küreşe edile. Angılagan da etdile. Söleşgen tilleri sıngar ilmunu tili edi.

İlmu ua bir jerde turmaydı. <<Alanla bla asla kimleni ata-babalarıdıla?>> degen soruuga em tüz juuap berlik ilmula (genetika, biologiya, matematika, fizika, informatika degençala) bügünlükde biyik darajaga çıkgandıla.

Ahırında aytırıbız. Bu forum bizni bir belgili adamıbız, kerti patriot jaşıbız Salpagarlanı Magometni başlamçılıgı bla kuralgandı. Anga sponsorluk etgen da oldu. Kelgen konaklanı Karaçaynı kadau taşına eltip, anda kompleksni körgüzüp, tögereklerine aylanıp aşırırga madar bergen ogurlu adamga konakla, konakbayla da birden büsüreu-ıspas etip çaçıldıla.

ÖZDENLANI Yakub.

Tilmek
Салам!

Бек сау бол. Къарачай, Заман газетледе материалланы былай чыгъара, сала барсанг бек иги боллукъду. Мен бу ишни этерге фахмум джетмейди, джангыз къайсы номерде сейир затла болгъанларын айтхандан ары.
Сау-эсен бол хар заманда, хар къайда.

Салам Сабр,

Туртсиядакы Карачайлыладан ма. Чомаладан. Тилмeк (Чюе) ниджкни картатамы картатасыны атасыны атындан алганма.

Саубол Сeйир хапарла барды. Алим тюлмe, кандидат да болмаганма, джанглыз былайда айтылганланы кёбю оюмума дeнк тюштюлe, буланы базыларын тёгeрeгимe джомакча айтып тураем.

Оюмума кёрe Аланла Шам (Бизникилeни Кавказдан 1900'лeни башындан чыкган сагьатта "Eввeлибиз Шам, ахырымыз Шам" или "Шамдан кeлгeнбиз, Шамга кайтабыз" дeгьeн таурухлары барды) джанындан минглe джылла аллындан Иран (Пeрс) юсюндeн Кавказга кeлип орналгандыла. Иран'да (Пeрс) кёп джылла да джашагьан болурла. Хорасанлы дeгьeн сёз бизгe узак тюлдю. Аты Пeрс (Иран) болса да ол джографяда Тюрк матeрялла качан да хeп болуп тургандыла, Тюрк тиллe дe сёлeшилeболурeди алайлада. Бизни Османлы патчах Явуз Сeлим, Иран Шах Исмаил'гe казауат eткeн сагьатта Исмаил, Яуз'дан кёп болмаса аз Тюрк тюлeди.

Таурухлада минглe джыл алгла Иран'да (Пeрс) тe болган Пурим дeп бир заттан айтадыла, алайда ара шахар Схусхан (Шуушан), аты Аман болган коркуулу вeзир (примe министeр), "Аллах'тан башкасыны аллында башымы eнгишгe иймeм" дeгьeн Мордeхай барды.
Бюгюнлюктe биз Аланла аман адамлага Аман дeйбиз. Тюрклюлe кётю, русла плоха, ингилизлe бад дeгьeнчe.

Аланла башлада Иран тилли дe болган болурла, Тюрк тилли дe. Чeчeн-Ингушла Алан болурла мы. Болурла. Кафкас'та башка Мюслюман миллeтлe болсала да кыйынлыкланы бизлeгe алабла биргeлeй сынаткандыла. (Кырым Татарла да алай, Карча'ны Кырымда туруп кeлгeни таурух барды.) Анга да карарга кeрeкти нeкти дeп. Аланла сыйлы каум болгандыла, тюзлюктeн айрылмаган, айрылырга унамаган, Аллах'тан башка кишини аллында башын иймeгьeн, кайдам пайгамбарланы барын да бирчe кёргeн...

Илму уа бир жeрдe турмайды. <<Аланла бла асла кимлeни ата-бабаларыдыла?>> дeгeн сорууга eм тюз жууап бeрлик илмула (гeнeтика, биология, матeматика, физика, информатика дeгeнчала) бюгюнлюкдe бийик даражага чыкгандыла.

Гeнeтикалага карап биз Аланланы кимлe болганыбызны юрeнмeгeнлeрин ким билeди? Чома'ны (ДЖхома) нeди дeп интeрнeттe карап тeбрeгeнимдe, Чома'ны Исраил юйдeги (Москова'даки Амeрикан консолослук рeджордлага кёрe - Searching for surname CHOMAwith soundex code 560000 - http://www.avotaynu.com/csi/csi-result.html?page=n ext) атладан бири болганын кёрдюм, ол тилдe манасы да "Хуна"ды.

Мeни айтканларым джомактыла, оюмладыла, алимлeрибиз тюзюн даха иги билирлe. Мeн былайда соруу бeрмиш болайым

Икра-Каара-Кур'ан-Тeурат-ДЖeбраил-кара таныган-кара тeнгиз юсюндeн дe болур кайдам айтылыкла...

Ас Алан миллeтибизгe тынчлык, саулук.

Tilmek
Салам!

Энди эскере башладым Сени ким болгъанынгы.
Кирилл харифлени таныймыса, огъесе латин харфлагъа бурубму окъуйса?
Джашауунгда, ишингде тюрлениуле бармыдыла? Къалайса? Мустафаны эслегениг а боламыды?

Сабр
Салам!

Qaraçay, Zaman gazetlede materiallanı bılay çıgara, sala barsañ bek igi bolluqdu.

Сиз айткан сeйир хапарланы хаман окурга излeгeнлeрими окугандан сора башкала да окусунла дeп бысагьатлык .pdf'гe карап джазарга кюрeштим. заманла башка тап мадар да табылыр. сиз сeйир хапарланы айтып барыгыз ансы. Бeк сауболугуз.

Sabr
Салам!
Кириллeни програмла латингe буруп окуучанма. програмла .pdf'дeн буралмаганым ючюн кирилдeн окуп латингe джаздым. кирил харфлeни таныйма, окуй билeмe.
игимe. сиз дe иги болурсуз иншаАллах. бысагьатлада eскишахардама, солууп бир сeйиргe карайым дeгьeнмe. истанбул'га каитарык болурма, орталыкла да бираз тюзeлир дeп умут eтeмe. мустафаны истанбул'да хапарын eштeмe.. ол да иги болур.
Аллахха аманат болугуз

"МИНГИ ТАУ" журналда басмаланнган материалланы да кёргюзте, бир-бирлерин да былайда майданнга чыгъара барсакъ, хайыры болур деб, умут эте, башлайма бу "къыйын" ишни

http://www.smikbr.ru/2010/jurnals/mingit/05-06-201 0.pdf

АТЛАРЫ

ДУНИЯ ЗАКИЙЛЕРИ
АЛЕКСАНДР ПУШКИН. Евгений Онегин. Роман. ........................... 2
ТОКУМАЛАНЫ ЖАГЪАФАРГЪА ? 75 ЖЫЛ
ТОЛГЪУРЛАНЫ ЗЕЙТУН. Насып берген жазыучулукъ жол. Статья. 68
ГУРТУЛАНЫ САЛИХ. Фахму буйрукъ бла келеди. Статья. .......................... 76
А.БЕГИЙ УЛУ. Узакъ созулгъан жигитлик. Статья. .......................................... 80
АТМУРЗАЛАНЫ МАГОМЕТ. Жашауну алгъышлагъан жазыучу. Статья. . 84
ТОКУМАЛАНЫ ЖАГЪАФАР. Къанатлары сыннган къуш. Романдан. ......... 86
ПРОЗА
ТЕМУКУЛАНЫ АДИЛ. Новеллала. .................................................. .... 117
АППАЛАНЫ БИЛЯЛ. Хапарла. .................................................. ........... 142
ПОЭЗИЯ
БАЙДАЛАНЫ МУССА. Назмула. .................................................. ...... 152
ЧОТЧАЛАНЫ АЛЛА. Назмула. .................................................. .......... 156
ХАЧИМ КАУФОВХА ? 70 ЖЫЛ
Литератураны къадары. Статья. .................................................. ....... 159
ХАЧИМ КАУФОВ. Эсни кечеги чыракълары. ................................... 163
ЁМЮРЛЕНИ ТЕРЕНИНДЕН
ОСМАНЛАНЫ ХЫЙСА. Анда, жайлыкъда, бир сын таш барды. ... 201
УЛБАШЛАНЫ САНИЯТ. Буруннгулу хапарла. ................................... 204
МАМАЙЛАНЫ АЛИЙ. Озгъан заманны мудах ауазы. .................... 209
КЪАЛАМ СЫНАУ
АТАБИЙЛАНЫ ЗУХУРА. Назму. .................................................. ....... 214
ЖУРНАЛГЪА КЕЛГЕН КЪАГЪЫТЛАДАН
ХУБИЙЛАНЫ НАЗИР. .................................................. ....................... 215
УСТАЗЛАГЪА БОЛУШЛУКЪГЪА
АТАБИЙЛАНЫ ЗАЙДА. Ачыкъ дерс. ........................................... 218

УЗАКЪГЪА СОЗУЛГЪАН ЖИГИТЛИК

Токумаланы Жагъафар туугъанлы 75-жыл болгъаны бла байламлы
?Минги-Тау? журнал бир-эки сёз айтырымы тилегенди. Жагъафарны
юсюнден бир-эки сёз бла къутулуп къалалмазса. Не ючюн десенг, ол
? миллет адамыды.

Аны алай этген шарт ? аны жазыучулугъуду. Жазыучу деген
затынг а, мен ангылагъандан, халкъ аллында узакъгъа-узуннга со-
зулгъан жигитликди. Китап жазар муратда, къолуна къалам алып,
къагъытха сёз тартхан адам ? миллетини акъыл-эс, ниет сабанына
бараза ызлап, урлукъ атханчады. Халкъ шарт биледи жазыучу адамны
къыйматын. Ол ёсдюрген сабансыз халкъ да халкъ болалмазын... Жа-
зыучугъа энчи хурмети да аны ючюндю.

Жагъафар аллай тёлюденди: халкъыбызгъа атылгъан окъну
кёкюреклери бла угъай, къадарлары бла, жашаулары бла тыйгъан,
жанларын миллетге ? къалкъан, жюреклери уя болгъан. Бу шарт не
заманда да бу тёлюге ? кёчгюнчюлюк сабийлерине ? хурмет этдир-
генлей турлукъду ? ала аллай заманны ичи бла келгендиле да. Халкъ
эсинде сабийлей да къаллыкъдыла ? кёчгюнчюлюк сабийлери бол-
гъанлай!

Ол насыпды ? къыйын кюнде халкъынгы хапарчысы, ниет ёкюлю
болалгъан! Аны кюнюн, кюйюн да жюрегине алып, къанына сингди-
рип, оюмун тышына эшитдиралгъан. Халкъ сагъышы бла жашагъан,
халкъ тили бла сёлешген, аны ниети бла жюрюген.

Анча терсликни бетине къарап, анча къыйынлыкъны жырып
келип, къоркъуп-абызырап, бюгюлюп, сынып, жатып ёлюп къал-
май, адам кюйде жашаргъа къаст этген, жашау чырагъын жангыдан
жарытхан тёлю! Къадар, къырал да башындан тюйюп тургъанда да ?
дагъыда къыралын сайлагъан, къадарын сыйлагъан, ?Ата журтубуз?
дерге тили айланнган, адам къуранына къошулуп, ызындан келген-
леге: ?Биз да халкъбыз!? деп айтдыргъан, андан да озуп, халкъларын
дуниягъа билдиралгъан тёлю! Жигитликлери узакъгъа-узуннга со-
зулгъан!

Ма быллай сагъышла келдиле мени эсиме, Жагъафарны юсюн-
ден бир-эки сёз айт дегенлеринде.

Жагъафар аллай тёлюденди. Къыйынлы заманны да адамыды.
Жагъафарны жазыучулукъ ишини юсюнден бир сёз бла айтханда
? аны чыгъармачылыкъ ызы бла бара, миллет адабиятыбызны жара-
тылыу, айныу, ёсюу жолуна чыгъаргъа, бийик ауушларына ёрлерге
боллукъду.

Жагъафар жазыучу болмай амалы да жокъ эди. Аны жашау
кеси этгенди жазыучу, болайым деп болмагъанды. Халкъыбызны ол
мартны унутулмазлыкъ сегизинчи кюнюнде сегиз жылы да толмагъан
Жагъафарны кёз туурасында сейир иш болгъан эди. Къарт аппасын,
эл-жамауат сыйлы кёрген, Беш да тау эл таныгъан акъсакъал Идирис
эфендини тёшегинден суууруп тышына чыгъарып, ?бир эски машок-
нуча?, дейди, машинагъа атхан эдиле. Ол да тёнгереп жерге тюшген
эди. Ала да жангыдан алып, артха атхан эдиле. Ол да тёнгереп жерге
тюшген эди! Ол ?эски машок? сёлешген эди, дейди: ?Къайры элтесиз
мени, жеримде ёлюрге къоюгъуз деп!!!? Ала да артха ата, ол да тё-
нгерей да жерге тюше, ала да артха ата, ол да тёнгерей да жерге тюше
? дуния сыйытха айланнган эди! ?Жашым эсе ? къызыл аскерчи, ма,
къарагъыз!..? деп, жашыны аскер суратын къойнундан чыгъарып
къызыл аскерчилеге узатхан эди. Къызыл аскерчиле жашыны аскер
суратын жыртып бетине атхан эдиле!.. Унутулмаз иш болгъан эди ол
кюн алайда!.. ?Жеримде ёлме къоюгъуз мени!..? Таралгъан эди къарт
аппасыны сыйыт этген ауазы. Да, насыбы тутхан эди алайда ? же-
ринде ёлюрге къойгъан эдиле. Къалгъан эди Жагъафарны жанындан
сюйген къарт аппасы, акъ сакъалы узакъдан кёрюне, таш хуна жа-
нында мугурайгъанлай... Жиляу-сыйыт толу жюгю бла кетген эди
ууакъ юйюрюн жыйып къызыл аскерчилени машиналары да...

Жагъафар жазыучу болмайма десе да ? боллукъ эди! Жазарыкъ
эди, кеч-эртте болса да, бу затланы.

Быластны адамларына ариу кёзден къарайды, анга къаршчыланы
уа масхара этип суратлайды дер эдинг ? алай да тюйюлдю.
Кёрмеген, билмеген заты жазыу хатындан сезилип къалады, иги
айтыргъа, быластны кесин да, аны жакъчы адамын да иги жанындан
суратларгъа тартынады ? болалмайды, окъуучуну кёлюне жеталмай-
ды, не аркъанг къалтырамайды окъугъанынгдан, не кёз жашынгы
сыгъалмайды сезгенингден, не солууунг тамагъынга тирелмейди.
Айтыргъа сюйген, жюреги кюсеген затны жазгъанында уа ? бу мен
санагъан затланы барын да сезесе. Аркъанг сездире башлайды,
тамагъынг бууулады... Ол алай неликденди? Жазыучуну фахмусуз-
лугъундан угъай, жашауну къысыулугъундан, тюзюн, кертисин жазар
амалы болмагъандан. Жазмай амалы да болмагъандан!

Жагъафар чамчыды, дейдиле. Аузу къандан толгъанын билдир-
мез ючюнмю? Хар чамыны ичинде къаллай болса да, бир жарсыу,
бир шургу, адыргылыкъ жатады, ачыкъ айтылмагъан, кесин ачыкъ
сездирип тургъан.

Жигитлерини атларына да магъана салады. Неда, дейим, жигит-
лерине да бир ич магъаналары болгъан атла береди...
Жюрегинде ачыкъ айталмагъан адыргысы барды. Ёчюлмеген бир
учхун сезими кюйдюргенлей тургъаны сезиледи. Аны чамларына
бош бир оюннга, кюлкюге къарагъанча къарап къойгъан, жангылыр
эди.

Жагъафар айтыр сёзюн туурагъа, халкъгъа чыгъарыргъа адыргы
этген жазыучуду. Сахна чыгъармала жазып да андан башлагъаннга
ушайды. Айтханы кёлюне жетмей, ачыкъ кёргюзтюрге къаст эт-
генден.

Совет быластны къаласы оюлуп, бюгюнлюкде, жашау-турмуш,
къыраллыкъ къурулуш арталлы да тюрленнген чакъда, ол жыллада
ким эдик да, бюгюн кимбиз, быласт да бизге не кёзден къарагъан
эди, биз аны къылыгъын, халын къалай ангылагъанбыз, аны айтхан
сёзюне, этген ишине, тутхан жолуна ийнаннганбыз-ийнанмагъаны-
быз, аны аллында кертибиз-жалгъаныбыз, кёзбауубуз-дауубуз ? бу
тукъум затланы жазыучуларыбыз чыгъармаларында къалай кёргюзт-
гендиле, тюзмю-терсми, игими-аманмы ? аны шарт ангылар ючюн,
хар жазыучуну ишине, фахмусуна, усталыгъына, быластха, халкъгъа
ниетине да тюз багъа берир ючюн, ол жыллада жазылгъан чыгъарма-
ланы жаппа-жангыдан окъургъа тюшеди.

Бизни ана тилибизде къара сёз бла жазылгъан китап болуп кеси
аллыма окъугъаным, дерс зат дегенча болмай, Токумаланы Жагъа-
фарны ?Нартланы туудукълары? деген китибы эди. Да, жангыдан
окъугъанымда аны, жангы затла ачылдыла...
Жангыча ойларгъа, жангыдан ангыларгъа, жалгъанын-кертисин
ачаргъа заман онг бергенди...

Жагъафарны жангыдан окъуй туруп, бир шартны эслегенме,
ниетинде, сагъышында болгъанны, быласт, къыраллыкъ сартындан
къоркъмай айтыргъа жарагъанны жазгъанында ? къаламы иги иш-
лейди. Сёзю шатык, ийнаныулу, шарт, жылтырауукъ болады. Къанат
битеди. Айтыргъа сюймей, айтыргъа уа керек болуп жазгъанында уа
? къаламы кюч бла барады, сёзю ойнамайды, амалсыздан айтханы
кёрюнюп къалады. Ниетин жашыралмайды. Шо не болсада айтмай
болалмазлыгъын не чамгъа бёлейди, неда сюймей жазгъанча этеди.
Бир юлгю. ?Нартланы туудукълары? китабы 1960 жылда басмалан-
нганды. Къыралны оюллугъундан алыкъа кишини хапары жокъду.
Сёз ючюн, Жагъафарны бир жигити ? Тыпырланы Осман ? чан-
каладанды. Аны аузуна къаллай сёзле салады жазыучу: ?Эй, багъалы
жамауатым, туугъан эл ёсген бешик дегендиле буруннгулула... алай
тюйлмюдю? Баршивикле, чабакъны суудан чыгъарып атханча, бизни
туугъан элибизден аулакъгъа элтип тёгерге мурат этедиле...?. Жа-
гъафар Тыпырланы Османны тюзюнлей алай сёлешдирип, ол ызны
тутуп баргъан болса, 1960 жылда Жагъафарны къайры барлыгъы бел-
гили эди, неда къайда сёлешдирликлери. Алай Жагъафар Тыпырланы
Османнга сёз берирден алгъа, аны айтханын кеси да ушатмагъанча,
сёзюн, халын чамгъа, оюннга тартханча этеди, ол сёзлени айтдырыр-
дан алгъа: ?тутушургъа хазырланнганча, белинде бел бауун да тап
этип, онг къолу бла къамасыны сабындан тутханлай...? дегенча бир
затла бла, сабийни алдагъанча алдап, сора кёлюндегин айта береди!
Тыпыр улуну сёзлери, ?тутушургъа хазырланнганчасын? унутдуруп,
эсинги бийлеп къоядыла. Жазыучуну мураты да олду ? кёзюн алдап,
сёзюн жетер жерине жетдирген! Быластла бла оюн бардыргъанча
этеди, ?ким кимни алдаса да бир кёрейик!? дегенча. Да, ма андан
ары Тыпыр улугъа айтдыргъаны: ?Бош къыйналасыз, жюйюсхан
баршевикле! Бизни ата-бабаларыбыз мында жашагъандыла. Аланы
къабырлары да мындады. Биз, ала жашагъан сыйлы жерге тюкюрюп
кеталлыкъ тюйюлбюз...?

Жазыучуну ?баршивиклеге? къалай ыразы болгъаны Тыпырла-
ны Османны тилине салыныпды. Осман, алай айтайым, Жагъафарны
сёзлери бла сёлешеди. Китапда сёз а тау жерден тюз жерге кёчюрюл-
ген элни юсюнден болгъанлыкъгъа ? халкъыны юсюнденди, халкъ
сагъышы жаздыра турады. Олду кёз туурасында, эсинде да. Сёзюн
жаз тилге бёлейди. Алайды. Большевиклени анча терсликлерин
кёрген адам тохтамай аланы махтап, чий жерлерин эслемегенча этип
турама десе да ? тураллыкъ тюйюл эди. Жагъафар сезимин, быластха,
жашаугъа, халкъгъа да кёз къарамын китап тизгинлерине эшалгъаны-
ча эшгенди. Ангылаялгъаныбызча ангыларыкъбыз!
Жагъафарны бир-бир китапларын ма ол кёзден къарап окъугъа-
нымда, совет быластны жылларында ангылагъан Жагъафарымдан эсе
бюгюн ангылагъан Жагъафарым къайда-къайда бийикди, ол жыллада
совет жанына жюгюннгенча кёрюннген кертилигинден бу жыллада
жашау кертиликге аууп тургъанын заман кеси белгилегенди. Жа-
гъафар аны кеси да иги биле болмаз дерлигим келеди. Ол ниетинде
болгъанны жазгъанды. Бетин быластха буруп жазгъан эсе да, ниети
уа ? жашауда кёргенине, ёз башы бла сынагъанына, ангы бла сезге-
нине бурулуп эди. Да, ниети, сезими алдамагъанды. Кёп суратлагъан
заты, адамны тыш халы болсун ? кесин жамауатда жюрютгени, иши,
сёзю, неси болсун, ич ниети, мураты, айтама да, кёп заты шарт, керти,
дурус болгъанын заман кеси баям этгенди. Кертиди, чыгъармалары
бары да бирча бийик даражада жазылгъан да болмазла. Не менме
деген жазыучу да болалмайды алай. Болур амалы да жокъду. Ол зат
керек да тюйлдю.
Да, ма ол жаны бла къарагъанда, Жагъафар кертиси бла да
халкъ жазыучуду. Халкъыны къадары, къарыусуз, къарыулу жери
да, къууаннганы, жарсыгъаны да, кюсегени, жюреги талпыннганы,
сокъураннганы, чогъежлиги да, терс-тюз этгени да, жашау жолу да,
?ёксюзлюк къадары?, урушда къан тёкген атасы, сабийлей уллу киши
болуп къалгъаны, дагъыда от тиргизирге, окъургъа, китап жазаргъа,
жашау этерге тырмышып, кюрешип, - была бары да Жагъафарны,
къатлап айтама, чынтта халкъ жазыучу этедиле...
Узакъ ёмюр анга!..

А. БЕГИЙ УЛУ.
http://www.smikbr.ru/2010/jurnals/mingit/05-06-201 0.pdf

Tilmek
Салам алейкум!

Сени ата-бабангы аты тюз джазылса Тилмек тюл, Тинибек (Тини+бек = руху+бек) боллукъ болур деб, кёлюме келеди. Тинибек деген адам ат бюгюн да джюрюйдю Къарачайда.

Аллахха аманта бол.

Seni ata-babañı atı tüz cazılsa Tilmek tül, Tinibek (Tini+bek = ruhu+bek) bolluq bolur deb, kölüme keledi. Tinibek degen adam at bügün da cürüydü Qaraçayda.

Алeйкюм Салам Сабр,

Картатам рахматлы аталарыны атларын сырасыбла Чомага дeри айтып тураеди анамдан юрeнгeнмe дeп, кошлага атлары бeрилгeни ючюн унутулмайын калмышла, алай айтканeди. ДЖазып алмаганeм, джазып бeрмeгeнeди, айтып турганындан eзбeримдe калганды. Тилмeк лe Тинибeк'ни айтылганлары бирбирлeринe ушайды, айтканынг тюз бола болур, бюгюн дe Тинибeк джюрюесe. Тинибeк лe Чюе'дeн бири чам атты я аны бысагьатта билeллик тюлмe. Сау бол.

Tilmek
Салам!

http://as-alan.com/index/index.php?option=com_cont ent&view=article&id=319:2009-09-01-18-46-48&catid= 46:2008-06-30-19-58-21&Itemi

Бусагъатда къарачай-малкъар-орус сёзлюкню ахырында адам атлагъа да къарадым - анда да Тинибек деб джазылады. Тюзю алай болур. Айтылгъан сагъатда уа къысхартылыб, Тилмек деб къоюучандыла. Тилге алай тынч келеди. Аны себебли, халат джокъду. Игиси болсун.

ОСМАНЛАНЫ ХЫЙСА. Анда, жайлыкъда, бир сын таш барды. ... 201

бу .pdf дe уа таб джопй бла пастe eтилeди, суратча болмайын, калайга да кёчюр

Бусагъатда къарачай-малкъар-орус сёзлюкню ахырында адам атлагъа да къарадым - анда да Тинибек деб джазылады. Тюзю алай болур. Айтылгъан сагъатда уа къысхартылыб, Тилмек деб къоюучандыла. Тилге алай тынч келеди. Аны себебли, халат джокъду. Игиси болсун.

Саубол Сабр


ЁМЮРЛЕНИ ТЕРЕНИНДЕН
АНДА, ЖАЙЛЫКЪДА,
БИР СЫН ТАШ БАРДЫ
Жанхотланы Ийбакъны жашы Азнауур жигитлени айырмасы эди.
Пелиуан, хар ким къарыууна сукъланнган, кючлю жаш. Ол, бийли-
гине да къарамай, жарлыла бла иги байламлыкъ жюрютгенди. Атасыны
байлыгъындан, анга да билдирмей, къарыусузлагъа юлюш чыгъарып
тургъанды.
Бурун заманлада жортууулгъа баргъан бир адет болгъанды. Кеслери-
не базыннган батырла, элледен жыйылып, жыйын болуп, узакъ жерлеге
барып, жылкъы сюргендиле.
Бирде алай кетгенле жыл да тургъандыла. Анга жыл жортууул де-
гендиле. Аллай жолоучулукъ кёплени къолундан да келмегенди. Бир
жол Жанхот улу жыллыкъ жортууулгъа кетеди. Къалай эсе да бу жол
ол къайтыучу кезиуюнден кечирек къалады. Сора, Азнауур бир жерде
жоюлгъан болур деп, элде аллай хапар жайылады. Абайлары да ол кези-
уню, ычхындырмай, хайырланыргъа мурат этедиле.
Байрам кюн ала Ийбакъны юйлерине чакъырадыла. Аны ёлтюрюп,
байлыгъына ие болур акъылда. Жанхотланы адам санлары Абайладан аз
эди, ырысхылары уа асламыракъ. Анга эрттеден кёзлери къарагъанды.
Абайлада, отда сынжыргъа да тагъылып, къазан къайнайды. Сыйлы
алгъышла айтыладыла, боза аякъла терк-терк кётюрюледиле. Абайлары
Ийбакъны тёрге ётдюргендиле. Жанхот улуну да ичгени башына жетип,
тили бюлдюргю эте башлагъанды. Абайлары да хыйла ниетлерин толту-
рургъа хазырланадыла.
Алай Аллах бермегеннге ёлюм жокъду. Аны оноуун ол этеди. Ол
кезиучюкде Азнауур жортууулдан къайтып къалады. Юйге киргенлей,
атасы къайда болгъанын сорады. Къайры кетгенин билгенлей, ишни
халын сезеди, терк окъуна ары жетеди. Барса ? Абайлада уллу байрам.
Отда къазан асылып. Жаш адамла аны тёгерегинде жумуш эте, таматала
уа къанга артында, бири биринден ариу алгъыш айта.
Азнауур, кёп сагъыш эте турмай, сарыкъулакъ къылычын чыгъарып,
къазан асылгъан сынжырны юздюреди, къазандагъы отха тёгюледи. Бир
кезиучюкге болгъанны тютюн басып, бир зат да кёрюнмей къалады. Ол
такъыйкъада Азнауур атасын юйден чыгъарып, ат боюнуна алып, алай-
дан ташаяды.
Абайланы Алиймырзаны Къаракюмюш деп Беш да Тау Элде аты
айтылгъан ариу къызы болгъанды. Кеси да обур тилни билгенди деп, та-
урухда алай айтылады. Сора Абайлары, кеслерини терсликлерин жулур
муратда, Къаракюмюшню Азнауургъа бередиле.
Энди уа аланы къояйыкъ да, Къабартыгъа ётейик. Къабарты бийлени
бек жигитлери жыйылып, жортууулгъа тебирейдиле. Алай алагъа жол
кёргюзтюрге адам керек болады. Къарайдыла, тинтедиле, араларында
202
аллай табылмайды, Сора ары дери да жортуууллада бола тургъан жыйы-
лгъанладан бири былай айтады:
- Таулуду ансы, Азнауурну чакъырыр эдик... Экинчиси уа, турду да:
?Энди тешик чабырлы таулу болмаса, биз кесибиз жортууулгъа барал-
майбызмы?..? Ол сёзледен сора жортууулгъа тебирегенле экили болдула.
Биринчи сёлешген дагъыда къошду: ?Ол тешик чабырлы таулу тюйюл-
дю, ол Азнауурду, Азнауур?...
Азнауур а тюйюлдю, ол сары саурусханды,
Ногъай жылкъыланы уа таулада тауусханды.
Ногъай атладан а таулада жылкъыла,
Ногъай сюекледан а тюзледе туркъула
Терк сууундан паром кибик ётюучюдю Азнауур.
Чапыракълай ногъай башла тёгюучюдю Азнауур.
Жанхот улуну къаллай болгъанын ангылагъандан сора, жыйын,
Азнауурну жортууулгъа чакъырта, сёзге уста бир адам жибереди. Ол да
келеди, жумушун Азнауургъа билдире. Жанхот улу уа къатын алгъан-
лы алыкъа ай да озмай. Ол барыргъа ыразы болмайды. Алай таулулада
аллай сёз барды: ?Келечинг иги болса, акъсакъ къызынг юйде къалмаз?.
Сёз уста, хыйлачы келечи аны жюрегине жол тапды: ?Энди жаш къаты-
нынгы кесинлей къоюп, жортууулгъа къалай чыгъарыкъса ансы?...- деп,
масхара этди.
Ол терк къызыучу таулу къан а: ?Жыйылыучу жерибизге сизден мен
алгъа жетерме?, - деди.
Жаш къатын кёп кюрешди эрин жибермезге, алай болалмады. Ол,
жиляй, сытыла бу сёзлени айтды:
Ат юсюнде къара къанла тёкдюрген Азнауур.
Мындан барсанг, жыйынынга ал бол, Азнауур.
Алдан келсенг, кёк атынга сал бол, Азнауур.
Батылмаучу атынг батхакълагъа батылсын, Азнауур.
Табанынгдан ногъай окъла къатылсын, Азнауур.
Ол да барып жюрек тамырлагъа чанчылсын, Азнауур.
Къара къанынг чырдылагъа чачылсын, Азнауур.
Баям, адам не жигит болса да, аллай ишле бла кюреширге бир
къалса, ол ачымай къутула болмаз. ?Бир кере къутулду, экинчи кере
къутулду, ючюнчю кере уа тутулду?,- деп бошуна айтылмайды. Бу жол
къадар аны жанлы тюйюл эди. Жанхот улу сёзюне ие болду. Айтханы-
ча, жыйындан да алгъа белгиленнген жерге келди. Азнауур жортууулгъа
жюрюй тургъан киши эди. Аны хар кереклиси да тынгылыды: юсю-
башы, сауутлары. Ушкок отуна дери бир адамгъа ышанмай, ол кесин бек
иги хазырлагъанды. Аты уа? Азнауурну уа кёк аты болгъанды. Аллай
ишде, ол андан бир да айырылмагъанды. Ненча жерде кёк ат иесини
жанын сакълагъанды, къаллай бир къыйынлыкъладан къутхаргъанды.
Османланы Хыйса
203
Къышда, боранда, жай иссиде, сууукъ жауунда да ала бирге болгъан-
дыла. Кёк ат иесини хар айтханын ангылагъанды. Къуугъун ызындан
къаршы тюшюп, Азнауургъа бугъаргъа тюшсе, ат да иесини жанында
жатып, жер бла тенг болуп къалыр эди. Андан белги алмай, тепмез эди
жеринден.
Азнауур атын бир заманда къамичи бла урмагъанды. Ол керекли
жумушун атны къулагъына шыбырдап болгъанды. Ала бир бирни терк
ангылай эдиле. Ма аллай эди Азнауурну кёк аты.
Жортууулчула азмы-кёпмю айландыла, алай Ногъай тюзлеге жетди-
ле. Марай кетдиле да, бир жылкъыны сюрдюле.
Энди уа Ногъайны юсюнден эки-юч сёз айтайыкъ. Азнауурну туугъан
эгечи мындагъы ханладан биринде эрде болгъанды. Аны уа, къыйынлы-
къладан артха тура билмеген, бир жигит жашы бар эди. Ана къарындаш
аллай ишле бла кюрешгенин да билип болгъанды ол. Ала бир бирге
тиймегендиле... Эгечден туугъан тюбеширге тюшсе да, Азнауурну кёк
атындан танып болгъанды.
Жортууулчула, къыйынлыкълагъа да тюбей, чырмала, жылкъыны
сюрюп келедиле. Ызларындан Азнауурну эгечинден туугъан къуугъун
бла жетеди. Ары дери уа, жортууулчуланы араларында Хадаужукъланы
къарт бийлери бар эди да, аны аты арып, баралмай тебирейди. Ол заман-
да Азнауур, кёк атын анга берип, кеси уа жылкъыдан атха минеди.
Къуугъунчула бла жортууулчуланы араларында атыш башланады.
Азнауур эгечинден туугъанны кёргенлей окъуна таныйды, аны жанына
уллу кёллю болады. Алай ол ана къарындашын таныялмайды. Азнауур-
ну тюбюндеги кёк ат тюйюл эди. Атын ажашдыргъаны Жанхотулугъа
жарашмады. Ол бек ышаннган жанындан анга ушкок атылды. Къызыу
къоргъашин Азнауурну кёкюрегине тиеди. Ол, эки къолу бла атны жал-
къасына жабыша, акъырын жерге учхалайды. Жанхот улу батырны
жюреги алайда тохтайды.
Эгечинден туугъан ана къарындашын алайда къаплады. Жаш келип,
кимни ёлтюргенин билгенден сора, айхай да, бек ачыу этеди. Ёлюкню
аллында да кёп сюеледи. Сора, кесини сол къулагъын кесип, Азнауурну
юсюне салып кетеди...
Нарсананы бла Кичибалыкъны арасы жайлыкълада бир сын таш
барды. Ол Азнауур ёлген жерде орналгъанды. Аны ким салгъаны белги-
сизди. Юсюнде уа арабча былай жазылыпды: ?Ишинг жокъ эсе, манга не
болгъанын сен сурама, анангы сютю бла тилейме?...
ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

ÖMÜRLENİ TERENİNDEN
ANDA, JAYLIQDA,
BİR SIN TAŞ BARDI
Janhotlanı İybaqnı jaşı Aznawur jigitleni ayırması edi.
Peliwan, har kim qarıuwna suqlanñan, küçlü jaş. Ol, biyli-
gine da qaramay, jarlıla bla igi baylamlıq jürütgendi. Atasını
baylıgından, aña da bildirmey, qarıwsuzlaga ülüş çıgarıp
turgandı.
Burun zamanlada jortuwulga bargan bir adet bolgandı. Kesleri-
ne bazınñan batırla, elleden jıyılıp, jıyın bolup, uzaq jerlege
barıp, jılqı sürgendile.
Birde alay ketgenle jıl da turgandıla. Aña jıl jortuwul de-
gendile. Allay jolowçuluq köpleni qolundan da kelmegendi. Bir
jol Janhot ulu jıllıq jortuwulga ketedi. Qalay ese da bu jol
ol qaytıwçu keziwünden keçirek qaladı. Sora, Aznawur bir jerde
joülgan bolur dep, elde allay hapar jayıladı. Abayları da ol kezi-
unü, ıçhındırmay, hayırlanırga murat etedile.

...

Tinibek, шохум, салам!

Аламат хапарны салгъанса былайгъа. Бек сау бол. Муну джыры барды, кетген ёмюрде Дудаланы Махмуд къартладан джазыб алгъан.
http://www.elbrusoid.org/phorum/index.php?action=v thread&forum=22&topic=8965

Къарачай газетде хапарланы нек алыргъа болмайды дей эдинг? Малкъар газетдегин алгъан программа бла болмаймыды?

Къарачай газетде хапарланы нек алыргъа болмайды дей эдинг? Малкъар газетдегин алгъан программа бла болмаймыды?

Салам Сабр,

Саубол джангы eслeдим, даха алга заман газeтни copy eтип кёрмeгeнeм, джанглыз заман газeтни .pdf син copy eтип paste eтгeнимдe былай болады:

"äàì êåëåäè: êèì îíîó ñîðàäû, êèì íåäå
áîëñà äà æàêúëûêú "

минги тау ну .pdf'си джопй пастe eтилгeниндe тюз болады, былай:

"Элге билинсин деп угъай,*
Къарындаш хурметде муну
Санга береме окъургъа
Таза жюрек къууумуму;"

Муну сeбeби, мeн англагандан, eки .pdf eтилгeн сагьатта eки тюрлю харф стандарт тан (font code) хайырланылады, ascii code (КО18-R) или utf-8 дeнилгeнчe. карачай газeтни scan eтгeн мeшнаны font code аяры, мингу тауча eтилсe кайдам газeтни .pdf'си дe таб copy-paste eтилeбилир. ДЖомпутeр програмдан иги англаган джашларыбыз/кызларыбыз бардыла, ала мeндeн иги англарла.

Алай болмаса, <<äàì эåëåäè>>ны <<билинсин>> eткeн дe алай кыйын болмаз, джанглыз eкинчи ишлик болур.

Дагьыда айтайым, джомпутeрдeн алай иги англамайма, кeси аллыма сагьышла eтeмe

http://www.karachay.smi09.ru/

"Къарачай" газет , ??75-76, сентябрны 18.
4-чю бетде "Эльбрусоидни" юсюнден хапар: "Огъурлу ишле бла атын айтдырады".

http://www.smikbr.ru/2010/zaman/09/14.pdf

"Заман" газетни 4-чю бетинде Къалмукъну ара шахары Элистада таулу назмучуланы сайлама назмуларындан къуралгъан китаб чыкъгъаны айтылады. Ары Кязимден башлаб, бюгюннгю шайырлагъа дери бары - тыйыншлы орун алгъандыла.