КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ.
Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.
"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."
ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты
______________________________________
Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья джарашдыргъан ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮКДЕН алыб КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫН былайгъа салгъанымы магъанасы: къарачай тилде халатсыз джазаргъа себеб болур. Сёзлюк толусу бла компьютерге урулуб, сайтны электрон библиотекасына салынса, бек иги боллукъ эди. Алай этерге мени мадарым болмагъаны себебли, ол ишни керекли болгъанын ангылаб, ким болса да баджарыр деб умут этеме. Ары дери бу орфография джорукъла да джарарла.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ
1
а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз
б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де
Эсгертиу.
-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады
в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз
г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну
Эсгертиу:
Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.
2
Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк
Эсгертиу. Къош сёзледе ё башха бёлюмледе да тюбейди.
Сёз ючюн: кёккёз, къаракёз, маймёз.
3
Къарачай-малкъар сёзледе эки ачыкъ таууш бирге тюбемейдиле: мыйыкъ, къыйыкъ, ууакъ, кюйюз, кийиз, сейир, келейик, къарауул, сууукъ, тууар, дауур, бауур, къауум, хауа
4
А, э, е, о, у ачыкъланы аллынды й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харифни орнуна, я, е, ё, ю харифле джазыладыла:
аякъ, къоян, джаякъ, джыяма, къояды, къая, сюек, тюе, ие, сюеме, кюеди, ёлка, боюн, къоюн, чоюн, къоюгъуз, тою, оюн...
5
Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, сёзню ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады: экеулен, алтаулан, джетеулен....
6
Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган сёз къошулуб, къош сёз къуралса, биринчини ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады:
эчкагъач (эчки + агъач), эчкемчек (эчки + эмчек), къараууз (къара + аууз), тёбедойнар (тёбеде + ойнар), къараякъ (къара + аякъ)...
7
Сёзню аллында э, ортасында бла аягъында е джазылады: элек, эгеч, эринчек.
Эсгертиу. Поэма, поэзия дегенча, башха тилледен кирген сёзледе э сёзню ортасында да джазылады
8
-ыу, -иу аффиксле эринсиз ачыкълы бёлюмледен сора, -уу, -юу аффиксле эринли ачыкълы бёлюмледен сора джазыладыла: джазыу, къызыу, келиу, билиу, болуу, буруу, кюлюу, бёлюу...
9
Бир-бир сёзле аффиксле къошулуб тюрленселе, ы, и, у ачыкъла н, р къысыкъланы къатында джутулуб къаладыла. Аллай сёзле эшитилгенлерича джазыладыла:
къарын - къарны, орун - орну, боюн - бойну, эрин - эрни, бурун - бурну, огъары - огъартын, къоюн - къойну, сары – саргъылдым...
КЪЫСЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ
10
Б къысыкъ сёзню ахырында п кибик эшитилсе да, тюрленмей джазылады:
китаб - китабы, тоб - тобу, саб - сабы, чёб - чёбю, таб - табы.
11
Сёзню ахырында к, къ къысыкъланы аллында ачыкъ таууш болуб, сора алагъа ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, эшитилгенича, г, гъ джазаргъа керекди:
сенек - сенеги, джюрек - джюреги, акъ - агъы, терек - тереги, къулакъ - къулагъы, джарыкъ - джарыгъы.
Эсгертиу. Хакъ - хакъы бу длжоркъгъа сыйынмайды.
12
Биринчи сёз к, къ бла бошалыб, экинчиси ачыкъ таууш бла башланса, г, гъ эшитилгенликге, к, къ джазылады:
джюрек ауруу, эшек арба, къоркъакъ адам, къонакъ юй. къакъ эт, как эт.
13
Ч бла тауусулгъан сёзге ч бла башланнган аффикс къошулса, биринчи ч-ни орнуна, эшитилгенича, ш джазылады:
эгеч - эгешчик, джюлгюч - джюлгюшчюк, агъач - агъашчыкъ, пурч - пуршчукъ, къарылгъач - къарылгъашчыкъ
14
Ахырында ч болгъан сёзге тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан (д, дж, з, л, н,с, т, ш) башланннган аффикс къошулса, аффиксни аллында ш эшитилгенликге, ч длжазылады:
къач-да, агъач-дан, принчде, чач-лы, эгеч-ден, тынч-лыкъ, къумач-ны...
15
Биринчи сёз ч-ге бошалыб, экинчиси тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан башланса, биринчи сёзню ахырында ш эшитилгенликге, ч джазылады:
чач таракъ, ач джыл, айланч джол, агъач челек, ач сабий.
16
Тунакы къысыкъладан сора (к, къ, п, с, т, ф,ч, ш) аффикследе к, къ эшитилгенликге, гъ, гъ джазылады:
таракъ-гъа, чакъ-гъыч, чакъ-гъан, тик-гич, тиш-ге, кёгет-ге, кес-ген, кёч-ген, челек-ге
17
Н бла бошалгъан сёзге нг бла башланнган аффикс къошулса, аффиксни аллында нг эшитилгенликге, н джазаргъа керекди:
тон-нга, келин-нге, джалын-нган, кёрюн-нген, кийин-нген.
18
М, н, нг къысыкъла бла бошалгъан сёзге башлаучу болушну аффикси къошулса, аффиксни ал тауушу н-ча эшитилгенликге, д джазаргъа керекди:
тон-дан, сом-дан, тенгим-ден, ким-ден, танг-дан, мын-дан, сен-ден
19
З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.
20
Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.
21
Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.
22
биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш
23
Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы
24
Этимлени ахырлары къысхартылыб айтылгъанлыкъгъа, толу формаларын джазаргъа керекди:
барыргъа (барыгъа), келеди (келед), джаза эдим (длжазаем), джазгъан эдим (джазгъанем), келген эдик (келгенек), барыр эдим (барырем), барады (барад), барадыла (баралла)
25
Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала
26
Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.
27
Сёзню тамырында бир къысыкъ таууш экилениб эшитилсе, эшитилгенича, эки тунакы неда эки зынгырдауукъ джазаргъа керекди:
аппа, гуппур, дуппур, дуппукъ, лыппыр, баппу, исси, тёппе, джоппу, муккур, гокка, гаккы, джыккыр, гоппан, мазаллы, алма, маммат, элли, маллыкъ, ання
28
Сёзню тамырында тунакы къысыкъдан сора келген къысыкъны зынгырдауукълугъу бла тунакылыгъы ажымлы эсе, тунакы къысыкъ джазылады:
аскер, эски, баста, устаз, сохта, тохта, къаптал, шаптал
29
Сёзню ахырындагъы къысыкъ бла анга къошулгъан аффиксни аллындагъы къысыкъ бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
джыл-лыкъ, мал-лыкъ, танг-нга, адам-ма, тас-са, битим- ми?
Эсгертиу. Биринчи бетни бирлик санда иелик аффикси къошулгъан сёзле бир м бла джазыладыла:
атамы (тону), анамы (эгечи).
30
Къош сёзде биринчини ахырындагъы бла экинчини аллындагъы къысыкъла бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
акъкъаш, къаббаш.
СЁЗЛЕНИ БИРГЕ, ДЕФИС БЛА, НЕДА БАШХА ДЖАЗЫУ
Бирге джазылгъан сёзле
31
Джерни, элни, шахарны аты эки сёзден къуралгъан заманда, биринчи сёзню басымы тас болуб къала эсе, аллай атла, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла:
Аманаууз, Къызылпокун, Байталчабхан, Сарытюз, Бештау, Ташкёпюр, Къаракент, Тешикташ, Бийчесын, Элкъуш,Къартджурт, Элтаркъач, Кичибалыкъ
32
Эки сёзден бир магъананы тутхан сёз къуралгъан заманда, биринчини басымы тас болуб къала эсе, аллай къош сёзле бирге джазыладыла:
ёре баш - ёребаш, айры къуйрукъ - айрыкъуйрукъ, уллу баш - уллубаш, таш кёмюр - ташкёмюр, къара къаш - къаракъаш, акъ туякъ - акътуякъ, сары чач - сарычач,
къанджал баш - къанджалбаш...
Эсгертиу. Быллай къош сёзлеге аффикс къошулса, биринчи сёзню басымы орнуна келе эсе, сёзле башха джазыладыла:
ёре башлы, къара къашлы, тёрт мюйюшлю, къызыл джаулукълу.
33
Санаулада онлукъла былай джазыладыла:
он, джыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, джетмиш, сексен, токъсан
34
Быллай къош сёзле бирге джазыладыла:
бюгюн, бусагъат, бюгече, бирсюкюн, тамбла, олсагъат (осагъат), дагъыда, энтда
35
Соруучу, хапарчы аффиксле сёзню ахырында тюбеген заманда, аллындагъы сёз бла бирге джазыладыла:
Хасанмы келди? Хасан бламы келди? Олдамы келди? Сени блабыз, аны блады, аны ючюндю.
ДЕФИС БЛА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ
Дефис бла джазыладыла:
36
Эки кере бирча айтылгъан сёзден къуралгъан къош сёзле бла междометиеле:
бара-бара, терк-терк, акъырын-акъырын, асхай-асхай, бир-бир, кюле-кюле, тюрлю-тюрлю, эркин-эркин, хой-хой, дыб-дыб, джылай-джылай
37
Магъаналы сёзге магъанасыз сёз къошулуб къуралгъан къош сёзле:
сабий-мабий, эчки-мечки, хабур-чубур, дыккы-мыккы
38
Бир затны эниклеген магъана берген къош сёзле:
къуш-муш, дыгъар-дугъур, тыкъар-тукъур, дигил-мигил
39
Алларында къып-, сап-, къап-. кеппе-. къыппа-. саппа- дегенча кючлендирген кесекчикле келген сыфатла:
къып-къызыл, сап-сары, къап-къара, кеп-керти, кём-кёк, боппа-бош, тёп-тёгерек, тюп-тюз, топ-толу, сып-сыйдам, кеппе-керти, къуп-къуру, джап-джашил
Эсгертиу: чыммакъ бирге джазылады
40
Магъаналары бир-бирине ушагъан неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле:
аз-аз, аз-аздан, айтыр-айтмаз, амандан-игиден, бир-бири, бир-бирине, бир-биринден, къой-эчки, къурт-къумурсха. оу-шау
41
Цифра бла джазылгъан санаугъа аффикс къошулса, дефис салынады:
1-чи, 4-шер, 20-чы, 4-чю, 6-гъа, 8-де, 9-дан, 1-ер
42
Эки адам атдан джангы ат къуралса, дефис салынады:
Солтан-Хамит, Хаджи-Мурат
43
Сёзлени биринчи харифлерини атларындан къуралгъан аббревиатуралагъа болуш аффиксле къошулсала, дефис салынады:
КПСС-ни, СССР-ни, АБШ-ны, БМО-да, ТАСС-дан
44
Эки, юч сёзден къуралгъан къош сёзле (ачыкълаучу атла, джерлени, битимлени атлары, междометиеле) дефис салыныб джазыладыла:
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, орус-къарачай-малкъар сёзлюк, Бели-Ала-Къая, Къызыл-Къол-Башы, айры-чёб-башы, ит-тил-чапракъ, ха-ха-ха, къара-къара-къара, ба-ба-ба
БАШХА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ
45
Эки сёзден къуралгъан къош сёзде биринчини басымы тас болмай къала эсе, аллай сёзле башха джазыладыла:
джаз киштик, баш кюн, шорбат чыпчыкъ, бараз кюн, сабан агъач, ыйых кюн. терезе джабыу, къаншау чапракъ
46
Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...
47
Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди
48
Послелогла хар заманда башха джазыладыла:
ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы
49
Къуралгъан этимле башха джазыладыла:
джазгъан эди, баргъан эдиле, джашагъан эселе, секириб минди, джаза тура эди
50
Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...
51
Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район
52
УЛЛУ ХАРИФЛЕ
Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:
а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.
б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.
в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".
г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула
53
Учреждение бла организацияланы атларын белгилеген къысхартылгъан къош сёзле, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла. Сёз ючюн: Моссовет.
54
Харифлени атлары бла окъулгъан аббревиатурала уллу харифле бла джазыладыла: СССР, КПСС, ВЛКСМ, ТАСС, ВЦСПС, АБШ, ЮНЕСКО...
55
Къысхартылгъан сёзледен къуралгъан къош сёзле бирге джазыладыла: обком, райком, местком, пединститут, профсоюз, комсомол.
56
Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор
БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ
57
Башха тилден кириб, фонетика къурамлары тюрленнген сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди:
гардош, газет, машок, школ, сутка, тюрме, минут, капек
58
Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив
59
Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия
60
Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа
61
Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:
больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд
Эсгертиу. Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.
КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ
62
Тизгинден тизгиннге сёз бёлюмлеге юлешиннгенича кёчюрюледи:
чо-март
кё-гюр-чюн
си-биртт-ги
су-уукъ.
да-уур
къы-йын
63
Аббревиатурала бла къысхартылгъан джазыуланы (СССР, КПСС, д.а.к.) бёлюб кёчюрюрге джарамайды.
64
Къысхартылгъан ёлче бла белгилени аллындагъы цифрледен айырыб кёчюрюрге джарамайды:
1917 дж.
33 км
16 м2
10 кг
65
Тиреден башха тыйгъыч белгилени джангы тизгиннге кёчюрюрге болмайды.
66
Тизгинни ахырында скобкаланы неда кавычкаланы ачыб къояргъа джарамайды.