2021 дж. башил айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачай-Черкесияны 99-джыллыгъына
ДЖАШНАСЫНЛА ШАХАРЛАРЫНГ, ЭЛЛЕРИНГ!
Къарачай-Черкес Республика Эресей Федерацияны эм ариу, эм мелхум, бюгюнлюкде эм рахатлы джерлерини бириди.
Къарачай-Черкесияны джери Шимал Кавказны кюнбатыш джанында тауларында эмда тау этеклеринде орналады. Шимал джанында Ставрополь край бла, кюнбатыш джанында Краснодар край бла, кюнчыгъыш джанында Къабарты-Малкъар Республика бла, къыбыла джанында (Баш Кавказ тау аркъаны узунуна) Абхазия бла эмда Гюрджю бла чеклешеди.
Къарачай-Черкес Республиканы хауа болумун айтсакъ, къышы къысхады, джайы узунду, чууакъ кюнле аслам боладыла.
Башил (январь) айда орта температура 3,2 градус, (июль) айда уа +20,6 градус болады. Эм исси кюн +39 градусха, эм сууукъ кюн да 29 градусха дери джетедиле. Къарачай-Черкес Республика кёбюсюне тау джерледе орналады.
Республиканы ичинде 3 зона айырылады: таулагъа джууукъ тюзле, тау этекле эмда Кавказ таула.
Къабарты-Малкъар республика бла чекде саулай Европада эм мийик тау Минги Тау орналады.
Бизни республикада 130 чакълы тау кёл, кёб чучхур бардыла. 172 суу саркъады да аладан эм уллулагъа: Къобан, Уллу Инджик, Гитче Инджик, Уруп, Лаба саналадыла. Республикада ишлеген Уллу Ставрополь илипинни (каналны) Ставрополь крайны суу бла баджарыуда бек уллу магъанасы барды.
Къарачай-Черкесияны джери алтын, кюмюш, къоргъашин, ташкёмюр, сослан таш, мермер таш, саз топуракъ дегенча затла бла байды. Гара суула, джылы суула чыкъгъан джерле да кёбдюле.
Республика кенг чапыракълы чегетлени тийресинде орналады дерге боллукъду.
Чегетледе эмда тау мийикледе бай ёсюмлюкле бла джаныуарла сакъланнгандыла. Республиканы джеринде Теберди заповедник бла Кавказ заповедникни кесеги орналады.
Энди, Къарачай-Черкес Республиканы тарихинден хапар айтайыкъ.
Х-чу ХIV-чю ёмюрледе бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джери Теркден Лабагъа дери джетген Алан къралны къурамына киргенди.
Анга шагъатлыкъ этген кёб эсгертме сакъланнганды. Сёз ючюн: Зеленчук, Сынты, Чууана клисала, буруннгу шахар орунла ёмюрлени теренинден бизге хапар айтадыла.
1828-чи джылдан башлаб бусагъатдагъы Къарачай-Черкесияны джери Эресейни къурамына Къобан областны Баталпашинск бёлмеси болуб киргенди.
1918-чи джыл Совет бласт бегигенден сора, арттотур (апрель) айны 1-чи кюнюнден башлаб Къарачай-Черкесни джери Къобан Совет Республиканы кесеги болгъанды, 1918-чи джыл хычаман (май) айны 28-ден Къобан-Къаратенгиз Совет Республиканы къурамында, 1918 джылны 5 элия (июль) айындан эндреуюк (декабрь) айына дери Шимал-Кавказ Совет Республиканы къурамында,1921-чи джылны башил (январь) айыны 20-на дери Тау Автоном Совет Социалист Республиканы къурамында бола келгенди. 1922-чи джыл башил (январь) айны 12-де уа КъыбылаКюнчыгъыш (1924-чю джылдан Шимал-Кавказ) крайны къурамында Баталпашинск станседе (бусагъатдагъы Черкесск шахарда) аралыгъы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды. 1926-чы джылны алтотур (апрель) айны 26-да ВЦИК-ни (Бютеуэресей Ара Толтуруучу Комитетни) бегими бла Къарачай-Черкес автоном область, Къарачай автоном областха, Черкес миллет округга, Баталпашинск эмда Зеленчук районлагъа бёлюннгенди.
СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла 1943чю джылны аууз-герги (октябрь) айыны 12-де Къарачай автоном область къурутулгъанды.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-чи кюнюнде къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлгенди.
Къарачайны къыбыла джаны Клухор (Кюлхара) район деген ат бла Гюрджюге берилгенди, кёбюсю уа Ставрополь крайгъа къошулуннганды.
1957-чи джыл джыл башил (январь) айны 9-да къарачайлылылагъа джуртларына къайтыргъа эркинлик берилиу бла байламлы, Ставрополь крайны къурамында Къарачай бла Черкес областланы 1943-чю джылдагъы чеклерине кёре Къарачай-Черкес автоном область къуралгъанды.
1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айыны 30-чу кюнюнде Къарачай-Черкес автоном область, Ставрополь крайны къурамындан чыкъгъанды да, РСФСР-ни къурамында Къарачай-Черкес Совет Социалист Республика къураргъа деб нюзюр болгъанды. 1991-чи джыл элия айны (июль) 3де РСФСР-ни Баш Советини бегими бла ол оноу къабыл этилгенди.
1989-чу 1991-чи джыллада Къарачай-Черкесияны халкъларыны бир къауум келечилери РСФСР-ни башчыларына энчи миллет автономияланы «къурамазгъа» деб тилек къагъытла джазгъандыла. Тюрлю тюрлю дараджалы депутатла, джамагъат ишчиле да джыйылыуларында ма бу затланы баямлагъандыла:
- 1990-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 18-де Къарачай Совет Социалист Республика (1991-чи джыл ауузгеги (октябрь) айны 17-ден Къарачай-Черкес Республика;
- 1991-чи джыл аууз-геги (октябрь) айны 27-де Черкесия Республика;
- 1991 джылны абыстол айында Абаза Республика;
- 1991 джыл къыркъар (къыркъар) август айны 19-да Баталпашинск Къазакъ Республика эмда Зеленджюк-Уруп Къазакъ Совет Социалист Республика (1991-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 30-да бирлешиб Огъары-Къобан Къазакъ Республиканы къурагъандыла).
Кёб кюн баргъан, мингле бла адамла джыйылгъан митингледен сора 1991-чи джыл эндреуюк (декабрь) айыны 3-чю кюнюнде Къарачай-Черкесияны Баш Советини бегими бла энчи республикаланы болурларына федерал аралыкъ «хо» десе деген мурат бла ары чыгъыш этерге деген оноу къабыл этилгенди. 1992-чи джылны башил (январь) айында Эресейни президенти Борис Ельцин Къарачай-Черкесияны тюрлениуюне оноу этерге хазыр болгъанды. РСФСР-ни Баш Советине къараргъа «Эресей Федерацияны къурамында Къарачай автоном область бла Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден» законну проектин бергенди. Юч автоном областны (Къарачай, Черкес, Баталпашинск) къурауну юсюнден Баш Советни комиссиясы къуралгъанды. 1992чи джыл алтотур (март) айны 28-де ётген референдумда Къарачай-Черкесияны халкъыны кёбюсю бёлюнюуге къаршчы чёб атханы амалтын, Республиканы бёлюнюую закон джаны бла къабыл болмгъанды. Ма алай бла, 1992чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 9-да Къарачай-Черкес Республика болгъаны баямланнганды.
1995-чи джыл байрым (февраль) айны 11-де черкеслиле бла абазалыла бирлешген джыйылыуларында, Ставрополь крайны къурамында Черкес автоном областны ызына салыуну юсюнден этген оноулары да бегим алмагъанлай къалгъанды.
Барыбыз да билгенден Къарачай-Черкесия, кёб миллетли республикады: аны джеринде 80-ден артыкъ миллетни келечиси джашайды.
Къарачай-Черкес Республиканы къурамына 10 муниципал район киреди. Ала: Абаза, Адыге-Хабль, Зеленчук, Къарачай, Гитче Къарачай, Ногъай, Къобан, Уруп, Джёгетей Аягъы, Хабез районладыла. Къарачай шахар бла Черкесск республикан бойсунууда тургъан шахарладыла.
Закон чыгъарыучу властны органы тахса чёб атыуда барына да тенг сайлау эркинлик бериуню тамалында айырылгъан Халкъ Джыйылыуду (Парламент). Толтуруучу властны органы Правительстводу.Толтуруучу властны бир инсанлы органы РФ-ны Президентини джазыуу бла Къарачай-Черкесияны Халкъ Джыйылыуу (Парламенти) салгъан Къарачай-Черкесияны Башчысыды.
Къарачай-Черкес-Республиканы кесини кърал белгилери: байрагъы, герби, гимни бардыла. Гербни автору Эресей Федерацияны махтаулу суратчысы, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ суратчысы Мижаланы Умарды. Байракъны автору - Кушхов Назирди. Гимни макъамын Кърал саугъаны лауреаты Аслан Дауров, сёзлерин а Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти Созарукъланы Юсюф джазгъандыла. Гимни сёзлерин къарачай тилге Эресей Федерацияны джазыучуларыны союзуну члени Ёзденланы Шамиль кёчюргенди.
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАНЫ ГИМНИ
Эски Джуртум кёллендиред!
Минги Тауум джарыкъ тёгед,
Шам Къобанны кёрсем болад нюр эсим!
Мелхум тюзле, мийик таула,
Бизге тамыр, дагъан бола,
Джашайд мени Къарачайым-Черкесим!
Мен разыма, Джуртум, сеннге,
Сенсе джашау берген меннге,
Багъалыды меннге хар атлам джеринг!
Табигъатны хур ишисе,
Халкъларымы бешигисе,
Джашнасынла шахарларынг, эллеринг!
Эресейни инджисисе!
Рахатлыкъгъа бёлене, сен
Джашна, сени бек сакъласын джер кеси!
Къаджау турмай сеннге джарсыу,
Хаман насыб теджей джазыу,
Джаша, мени Къарачайым-Черкесим!
Къарачай-Черкесиядан онглу адамла кёб чыкъгъандыла. Дуниядан кетгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла, ала бизни джюреклерибизде джашагъанлай турлукъдула. Бюгюнлюкде сау-эсен джашагъан, сыфатларын кёрюрча, ауазларын эшитирча белгили адамларыбызны да бир къауумуну атларын айтайыкъ.
Къарачайлыладан:
Семенланы Владимир (т. 1940) армияны генералы, Эресей Федерацияны джаяу аскерлерини Баш буйрукъчусу (1992 1997), Къарачай-Черкесияны Президенти.
Батдыланы Мустафа (т.1950) 2003-чю-2008-чи джыллада Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (2003 2008).
Эбзеланы Борис (т. 1950) Эресей Федерацияны Конституцион сюдюню сюдюсю (1991- 2008), Къарачай-Черкес Республиканы Президенти (20082011), 2011-чи джылдан бери Эресей Федерацияны Ара сайлау комиссиясыны члени, юрист илмуланы доктору, профессор.
Темрезланы Рашид (т. 1976) Къарачай-Черкес Республиканы 2011-чи джылдан бери Башчысы.
Ёзденланы Алий (т. 1962) Эресейде эм белгили сатыу-алыучуланы бири, 2016-чы джылдан бери АФК «Системаны» директорларыны кенгешини председатели.
Боташланы Казимир (т.1967) генерал лейтенант, 2017-чи джылдан бери Эресей Федерацияда Миллет гвардияны тахса управлениесини башчысы Эресей Федерацияны Миллет гвардиясыны баш штабыны тамадасыны орунбасары.
Къаракетланы Салис (т.1953) Эресейде илму академияны академиги (2016), 1998-чи джылдан бери «Щёлково Агрохим» компанияны баш директору, Эресейде П. А. Столыпин атлы миллет саугъаны лауреаты.
Токаланы Энвер (т. 1956) СССР-ни да Эресей Федерацияны да кърал саугъаларыны лауреаты, техника илмуланы доктору, профессор.
Оруслуладан:
Владимир Брынцалов (т. 1946) эресейчи саудюгер эмда политик. 1995-чи 2003-чю джыллада Эресей Федерацияны Кърал Думасыны депутары болгъанды, 1996чы джыл Эресей Федерациягъа Президент болургъа излеб, сайлаулагъа къошулгъанды.
Дима Билан (т. 1981) белгили эресейчи джырлаучу, Евровидение джыр конкурсда хорлагъан (2008).
Роман Павлюченко (т. 1981) эресейчи футболист, Эресейни футболдан джыйымдыкъ командасыны ойнаучусу.
Черкеслиледен:
Михаил Эскиндаров (т. 1951) Эресей Федерацияны Правительствосуну финанс университетини ректору, экономика илмуланы доктору, профессор.
Хусин Готов (т.1941) профессионал джырлаучу-педагог, Эресей Федерацияны халкъ артисти.
Абазалыладан:
Датка Кишаев (т.1942) Социалист Урунууну Джигити, белгили механизатор.
Мурат Храчев (т.1983) боксчу, Эресейде спортну сыйлы устасы, Эресейни эки кере чемпиону (2002, 2003), Олимпияда оюнлада джез медалгъа ие болгъанды (2004), Дунияны кубогун алгъанды (2005).
Ногъайлыладан:
Иса Капаев (т.1949) Къарачай-Черкес Республиканы халкъ джазыучусу. Чыгъармалары болгар, къазах, къаракъалпакъ, поляк, орус тиллеге кёчюрюлгенди.
Арсланбек Султанбеков (т.1965) Эресейде, Къазахстанда, Тюркде да белгили джырчы. КъЧР-ни халкъ артисти.
Мындан ары да республикабызны атын игилик блай айтдыргъан адамларыбыз кёб болсунла! Халкъларыбызны араларында шохлукъ ёмюрлюкге джашасын! Хар бир ахлубуз да насыблы, рысхылы, саулукълу болсунла!
Озгъан 2020-чы джыл республикабызда, къралыбызда да, саулай джерни юсюнде да бу джукъгъан аурууну ууундан адамлагъа къыйын джыл болуб ётдю. Кёб адам да чарпыды, джарсыды. Къралыбызны, республикабызны да экономикасына уллу заран салды ауруу. Алай болса да, кёбчюлюк кёлсюз болуб къалмай, дохтурланы, республикабызны Башчысыны, Правительствосуну, Парламентини этген тюз оноуларына, чыгъаргъан бегимлерине кёре джашай, миллетлени бирлешгенликлери бла, Джангы джылгъа джетик. Ёлгенлерибиз Аллахны рахматында болсунла.
Энди Къарачай-Черкес Республиканы юсюнден «хапарыбызны» РФ-ны махтаулу врачы, Шохлукъну орденини кавалери, КъЧР-де Багъыу-реабилитацион аралыкъны баш врачы Темрезланы Солтан-Хамитни джашы Бориспийни алгъыш сёзлери бла тамамлайыкъ.
Джангы джылыбыз огъур бла келсин! Халкъыбызгъа, къралыбызгъа, сау дунияны башына да рахатлыкъ келтирсин! Шахарлагъа, эллеге, хар бир юйдегиге да рысхы, берекет берсин!
Джангы джылда бу аман ауруу бир адамыбызгъа да джетмесин! Аллах бизни сыйлы къартларыбызсыз этмесин! Джаш тёлюбюз ата-аналары эмда кеслери сюйгенча болсунла, санлары саулукъдан, кючден, ангылары уа акъылдан, билимден толсунла! Ашхы адетлерибизни тута, намысларын сакълай, абынмай атласынла. Тутхан ишлеринде джетишимлерин, хорламларын къатласынла! Хар заманда Уллу Эресей къралыбызны ичинде республикабызгъа сый, махтау келтиргенлей турсунла! Къадарыбыз бетибизни джерге къаратмасын, ёлгенлерибизни унутур ачыуну Аллах сынатмасын.
Хар бир ахлубуз да къолундан келгенча республикабызгъа, Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этсин. Къобан суу Азау тенгизге джетген кибик, халкъыбыз ашхы муратларына джетсин! Бир-бирибизге таза болсун джюрек сырыбыз! Огъур бла келсин Джангы джылыбыз!
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Сууаблыкъ ишле