Расширенный поиск
29 Апреля  2025 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Джырына кёре эжиую.
  • Кийимни бичсенг, кенг бич, тар этген къыйын тюлдю.
  • Окъумагъан сокъурду, сокъур ташха абыныр!
  • Байлыкъ болгъан джерде, тынчлыкъ джокъду.
  • Аджаллыгъа окъсуз шкок атылыр.
  • Тёрени джагъы джокъ.
  • Берекет берсин деген джерде, берекет болур.
  • Юйюнгден чыкъдынг – кюнюнгден чыкъдынг.
  • Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма.
  • Джашынгы кесинг юретмесенг, джашау юретир.
  • Айтылгъан буйрукъ, сёгюлмез
  • Ата – билек, ана – джюрек!
  • Бир онгсуз адам адет чыгъарды, деб эштирик тюлсе.
  • Ашын ашагъанынгы, башын да сыйла.
  • Къонагъынгы артмагъын алма да, алгъышын ал.
  • Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
  • Садакъачыны джаны – къапчыгъында.
  • Телиге акъыл салгъандан эсе, ёлгеннге джан салырса.
  • Эл тойса, тоймагъан, эл къойса, къоймагъан.
  • Тура эдим джата, къайдан чыкъды хата?
  • Эртде тургъан бла эртде юйленнген сокъуранмаз.
  • Къыйынлы джети элге оноу этер.
  • Игилик игилик бла сингдирилиучю затды.
  • Билмезни кёзю кёрмез, этмезни къулагъы эшитмез.
  • Ариу сёз – джаннга азыкъ, аман сёз – башха къазыкъ.
  • Джогъун бар этген, барын бал этген.
  • Накъырда – кертини келечиси.
  • Тенгни тенглиги джашай барсанг билинир.
  • Аш кетер да бет къалыр.
  • Ётюрюкню башын керти кесер.
  • Татлы тилде – сёз ариу, чемер къолда – иш ариу.
  • Джангыз торгъай джырламаз.
  • Танг атмайма десе да, кюн къоярыкъ тюйюлдю.
  • Айраннга суу къош, телиге джол бош.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Кесинге джетмегенни, кёб сёлешме.
  • Тилчи бир сагъатха айлыкъ хата этер.
  • Орундукъ тюбюнде атылсам да, орта джиликме, де да айлан.
  • Ойнай билмеген, оюн бузар.
  • Окъугъан – асыу, окъумагъан – джарсыу.
  • Аман эсирсе, юйюн ояр.
  • Терслик кетер, тюзлюк джетер.
  • Телини эшигин, махтау джабар.
  • Нёгер болсанг, тенг бол, тенг болмасанг, кенг бол.
  • Тешигини къатында, чычхан да батыр болур.
  • Рысхы – насыбха къор.
  • Бичгенде ашыкъма, тикгенде ашыкъ.
  • Ёлген аслан – сау чычхан.
  • Аз сёлеш, кёб ишле.
  • Ашхы тенг джолгъа салыр, аман тенг джолдан тайдырыр.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 5260  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет