Translit
Окъуў-билим джайгъанды
14.04.2017
0
3889
Алийланы Джашуну джашы Умар Къарачайны белгили адамларыны бириди. Ол, таўланы махтаўлу уланы, саўлай джашаўун халкъына къуллукъ этиўге атаб ашыргъанды. Къарачай-малкъар тилни алфавитин, грамматикасын да бириничи къурагъанды, окъуў-билим джайгъанды.
Умар 1895-чи джыл Къарачайны буруннгу эллерини бири Къарт-Джуртда Джашуну урунуўну сюйген юйдегисинде туўгъанды. Джети джылындан башлаб, Къарачайда, Къабартыда, Малкъарда, Дагъыстанда диннге юретген окъуў заведениеледе окъуб, баш билим алыб чыкъгъанды. 1915-чи-1916-чы джыллада къумукълулада школда устаз болуб ишлей, араб тил бла литературадан сора да, физикадан, математикадан, тарихден, географиядан дагъыда башха бир къаўум предметден дерсле бергенди. Сабийлени, уллуланы да окъута, таў халкъланы тарихин тинтгенди, сюзгенди. Тюрлю-тюрлю джыйылыўлада сёлеше, орус тил бла ана тилге окъутургъа керегин айтханлай тургъанды. Ана тилни алфавитин латин тамалда этгенди. Дагъыстанда, Грузияда, Башкирияда ишлегенди, профсоюз къозгъалыўла къурай, 1917-чи джыл Уфада муслиман устазланы профсоюзуну председателине сайланнганды. Ол, В.И. Ленин бла тюбешиб, Кавказда джашагъан таў миллетлеге автономияла берирге кереклисин айтханды.
РСФСР-ни Миллетлени ишлерини юслеринден халкъ комиссариатыны Кавказда бёлюмюню тамадасы болуб тургъанды. 1922-чи джыл аны Къарачай-Черкес автоном областны Ревкомуну председатели къуллукъгъа саладыла. Андан сора да ол тюрлю-тюрлю ишледе болады. Шимал Кавказ крайонону тамадасыны заместители, Край миллет советни председатели, Шимал Кавказ край илму-тинтиў институтну директору дагъыда башха къуллукълада ишлейди.
Умар илму джаны бла да белгилиди. Сёз ючюн, «Новый карачаевский букварь», «Русско-карачаево-балкарский словарь», «Карачаево-балкарский-русский словарь», «В единении - сила», «Карачаево-балкарская грамматика» деген китабланы авторуду.
Ол 1935-чи джыл Къызыл профессураны институтун таўусады. Москвада кърал университетде араб тилден дерсле бериб тургъанды. Кеси араб, персид, ингилиз, немец, орус, татар, узбек эмда башха тиллени иги билгенди.
«Ана тилин билген адамны культурасы дженгил ёседи, билими кенгереди, ол заманда сабийлеге дерс берген, аланы тин, иннет байлыкъларын ёсдюрген да тынч болады», - деб, чертгенлей тургъанды. Сабийлеге аталыб чыкъгъан «Букварь» деген китабы таўрухладан, гитче хапарладан, нарт сёзледен, ойладан, джырладан, башха затладан къуралгъанды. Гитчечиклени юретиўде аны магъанасы бек уллуду. Сабийлеге сагъыш этерге болушады, джюрек сезимлерин ариўлукъгъа къозгъайды. Ана тилни сюерге юретеди.
Юй бийчеси Хубийланы Мариям, къарачай тиширыўладан биринчи болуб, Москвада медицина институтну бошагъанды. Къарачай тиширыўланы арасында биринчи врачды.
Умар 1935-чи джыл экономика илмуланы доктору болады. Сталинни репрессиясыны заманында аны тутуб, бир джылдан ёлтюргендиле. Артда, 1957-чи джыл, реабилитация этгендиле. Къарачай кесини онглу, керти джашларын унутмайды. Алий улуну аты бла Къартджуртну школунда музей ачылгъанды, Къарачай-Черкес кърал университетге да аны аты аталгъанды. Ол илму литературада белгилиди, халкъгъа билим джайыў джолу тюздю, джарыкъды. Кавказны айтылгъан сыйлы джашыды, культурасы, билими мийик болгъанды. Алгъа къараб сагъыш эте билгенди.
Таўлу халкъланы, къарнашлыкъны, шохлукъну бек сюйгенди. Къарачай аны сыйлайды, багъалатады, аны бла махтанады.
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин,
«Къарачай» газет,
№ 21 (11 061)
2017 аж. мартны 23
Дагъыда къара: Правитель и ученый
Комментариев нет