Расширенный поиск
12 Февраля  2025 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Айтханы чапыракъдан ётмеген.
  • Джангызны оту джарыкъ джанмаз!
  • Чёбню кёлтюрсенг, тюбюнден сёз чыгъар.
  • Тюзню ётмеги тюзде къалса да, тас болмаз.
  • Джол бла сёзню къыйыры джокъ.
  • Билим ат болуб да чабар, къуш болуб да учар.
  • Уллу суу бла уллу ауруудан башынгы сакъла.
  • Абынмазлыкъ аякъ джокъ, джангылмазлыкъ джаякъ джокъ.
  • Чомартха Тейри да борчлуду.
  • Ариу сёз джыланны орнундан чыгъарыр.
  • Бетинги сатма, малынгы сат.
  • Ашатыргъа иш – ашхы, ишлетирге аш – ашхы.
  • Байлыкъ тауусулур, билим тауусулмаз.
  • Бозанг болмагъан джерге, къалагъынгы сукъма.
  • Айтхан сёзюне табылгъан.
  • Дуния малгъа сатылма, кесингден телиге къатылма.
  • Иги сеники эсе да, сюйген кесимикин этеме.
  • Зар адамны насыбы болмаз.
  • Айырылгъанланы айю ашар, бёлюннгенлени бёрю ашар.
  • Нёгер болсанг, тенг бол, тенг болмасанг, кенг бол.
  • Адам боллукъ, атламындан белгили болур.
  • Бойнуму джети джерден кессенг да, мен ол ишни этеллик тюлме.
  • Ат басханны джер билед.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Эллинг бла джау болсанг да, юйюнг бла джау болма.
  • Ашхы болсанг, атынг чыгъар, аман болсанг, джанынг чыгъар.
  • Азыгъы аз, алгъа къабар, аты аман, алгъа чабар.
  • Чомартны къолун джокълукъ байлар.
  • Джырчы ёлсе, джыры къалыр.
  • Къозулугъунда тоймагъан, къойлугъунда тоймаз.
  • Тойгъандан сора, ашны сёкме.
  • Сескекли кесин билдирир.
  • Ариуну – ауруу кёб.
  • Юре билмеген ит, къонакъ келтирир.
  • Ёгюзню мюйюзлери ауурлукъ этмейдиле.
  • Аман къатын алгъан, арыр, иги къатын алгъан джарыр.
  • Аман адамны тепсинге олтуртсанг, къызынгы тилер.
  • Байлыкъ келсе, акъыл кетер.
  • Акъыл неден да кючлюдю.
  • Джылкъыдан – ат чыгъар, тукъумдан – джаш чыгъар.
  • Таш ата билмеген, башына урур.
  • Къуллукъчума, деб махтанма, къуллукъ – хаух джамчыды!
  • Юреннген ауруу къалмаз.
  • Джумушакъ терекни къурт ашар.
  • Кёкдеги болмаса, джердегин кёрмейди.
  • Тёрде – темир таякълы, къаяда – чыпчыкъ аякълы.
  • Бек ашыкъгъан меннге джетсин, дегенди аракъы.
  • Ач уят къоймаз.
  • Сёз сёзню айтдырыр.
  • Ишлегенден, къарагъан уста.

Окъуў-билим джайгъанды

14.04.2017 0 4097  Лепшоков Х.
Алийланы Джашуну джашы Умар Къарачайны белгили адамларыны бириди. Ол, таўланы махтаўлу уланы, саўлай джашаўун халкъына къуллукъ этиўге атаб ашыргъанды. Къарачай-малкъар тилни алфавитин, грамматикасын да бириничи къурагъанды, окъуў-билим джайгъанды.

Умар 1895-чи джыл Къарачайны буруннгу эллерини бири Къарт-Джуртда Джашуну урунуўну сюйген юйдегисинде туўгъанды. Джети джылындан башлаб, Къарачайда, Къабартыда, Малкъарда, Дагъыстанда диннге юретген окъуў заведениеледе окъуб, баш билим алыб чыкъгъанды. 1915-чи-1916-чы джыллада къумукълулада школда устаз болуб ишлей, араб тил бла литературадан сора да, физикадан, математикадан, тарихден, географиядан дагъыда башха бир къаўум предметден дерсле бергенди. Сабийлени, уллуланы да окъута, таў халкъланы тарихин тинтгенди, сюзгенди. Тюрлю-тюрлю джыйылыўлада сёлеше, орус тил бла ана тилге окъутургъа керегин айтханлай тургъанды. Ана тилни алфавитин латин тамалда этгенди. Дагъыстанда, Грузияда, Башкирияда ишлегенди, профсоюз къозгъалыўла къурай, 1917-чи джыл Уфада муслиман устазланы профсоюзуну председателине сайланнганды. Ол, В.И. Ленин бла тюбешиб, Кавказда джашагъан таў миллетлеге автономияла берирге кереклисин айтханды.

Умар Алиев

РСФСР-ни Миллетлени ишлерини юслеринден халкъ комиссариатыны Кавказда бёлюмюню тамадасы болуб тургъанды. 1922-чи джыл аны Къарачай-Черкес автоном областны Ревкомуну председатели къуллукъгъа саладыла. Андан сора да ол тюрлю-тюрлю ишледе болады. Шимал Кавказ крайонону тамадасыны заместители, Край миллет советни председатели, Шимал Кавказ край илму-тинтиў институтну директору дагъыда башха къуллукълада ишлейди.

Умар илму джаны бла да белгилиди. Сёз ючюн, «Новый карачаевский букварь», «Русско-карачаево-балкарский словарь», «Карачаево-балкарский-русский словарь», «В единении - сила», «Карачаево-балкарская грамматика» деген китабланы авторуду.

Ол 1935-чи джыл Къызыл профессураны институтун таўусады. Москвада кърал университетде араб тилден дерсле бериб тургъанды. Кеси араб, персид, ингилиз, немец, орус, татар, узбек эмда башха тиллени иги билгенди.

«Ана тилин билген адамны культурасы дженгил ёседи, билими кенгереди, ол заманда сабийлеге дерс берген, аланы тин, иннет байлыкъларын ёсдюрген да тынч болады», - деб, чертгенлей тургъанды. Сабийлеге аталыб чыкъгъан «Букварь» деген китабы таўрухладан, гитче хапарладан, нарт сёзледен, ойладан, джырладан, башха затладан къуралгъанды. Гитчечиклени юретиўде аны магъанасы бек уллуду. Сабийлеге сагъыш этерге болушады, джюрек сезимлерин ариўлукъгъа къозгъайды. Ана тилни сюерге юретеди.

Юй бийчеси Хубийланы Мариям, къарачай тиширыўладан биринчи болуб, Москвада медицина институтну бошагъанды. Къарачай тиширыўланы арасында биринчи врачды.

Умар Алиев с супругой Мариям Хубиевой

Умар 1935-чи джыл экономика илмуланы доктору болады. Сталинни репрессиясыны заманында аны тутуб, бир джылдан ёлтюргендиле. Артда, 1957-чи джыл, реабилитация этгендиле. Къарачай кесини онглу, керти джашларын унутмайды. Алий улуну аты бла Къартджуртну школунда музей ачылгъанды, Къарачай-Черкес кърал университетге да аны аты аталгъанды. Ол илму литературада белгилиди, халкъгъа билим джайыў джолу тюздю, джарыкъды. Кавказны айтылгъан сыйлы джашыды, культурасы, билими мийик болгъанды. Алгъа къараб сагъыш эте билгенди. 

Таўлу халкъланы, къарнашлыкъны, шохлукъну бек сюйгенди. Къарачай аны сыйлайды, багъалатады, аны бла махтанады.
ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин,
«Къарачай» газет,
№ 21 (11 061)
2017 аж. мартны 23


Дагъыда къара: Правитель и ученый



(Нет голосов)

  • Нравится

Комментариев нет