«Хурзук» бла «Мамия къаланы» магъаналары
23.10.2016
0
4417
Белгилисича къарачай-малкъар халкъны къайдан чыкъгъаны алкъын толу ачыкъланыб бошалмагъанды. Излеў бла тинтиў ишледе ол джаны бла не уўакъ-тюек затны да эсге алыргъа керекди. Суўланы, джерлени, эллени, къалаланы, таўланы, д.а.к. затланы атлары бу ишде болушлукъ берирча затладыла.
Бу статьяда биз хурзук бла мамия къала деген сёзлени этимологияларын тинтерге излейбиз. Хурзук эл къарачайны эм эски эллерини бириди. Мамия къала да Хурзукдады. Ол да буруннгу къалаланы бирине саналады.
Хурзук деген сёз бусагъатдагъы тиллени биринде да ангылашынмайды. Шимал Кавказда быллай атлы башха эл джокъду, анга ушагъан сёз джангыз Кърымда тюбейди: Гурзуф деген шахар.
Бизни оюмубузгъа кёре, бу эки сёз – элни аты бла шахарны аты – бир-бирлери бла къысха байламлыдыла, бир халкъны сёзлеридиле.
Хурзук деген сёзню магъанасыны юсюнден алимле илму ишлеринде кёллерине келгенни джазгъандыла. Сёз ючюн, профессор Хабич улу айтханнга кёре, хурзук деген сёз къуйрукъ деген сёзден метатезаны кючю бла къуралгъанды. (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1971. 229 б.).
Профессор В. Абаев, тегей тилде «дзук» («чунгур») деген сёз бла хурзук деген сёзню ушаш таўушларына таяна, хурзук тегей топонимди, «таш чунгур» деген магъананы тутады, дейди (В. Абаев. ИЭСОЯ, I, 466 бет).
Х.-М. Хаджилай улуну оюмуна кёре хурзук эски тюрк тилде хузурукъ – «къуйрукъ» деген сёзден метатезаны кючю бла къуралгъанды. (Х.-М. Хаджилаев. Очерки карачаево-балкарской лексикологии. Черкесск. 1970. 29–32 бет.).
Байчораланы Сосланны оюмуна кёре, хурзук Къобан суўну эм эски атындан – ахардей деген сёзден – къуралгъанды. Ахар – ёзен+зах – суў. Ахурзах деген сёзню бередиле. Хурзук – «ёзен суў» болады, дейди. (С. Байчоров. О протобулгарских названиях Карачая. 109 бет).
Биз, бу башында эсгертилген алимлени этген оюмлары терсди, тюздю демегенлей, кесибизни оюмубузну окъуўчуну тёресине салыргьа излейбиз.
Кёлюбюзге келгеннге кёре, «хурзук» деген сёз эки кесекден къуралгъанды: хур-зук (жукъ). Биринчи кесеги хурд (хурт, къурт, къорт, гурт) деген сёз эски тюрк тилде «бёрю» деген сёз болгъанды (Древнетюркский словарь. 1969. 469 бет). Бурун заманда бёрюню маму, джанлы, гуджума, хурт, тотур, кокай, тотай, боз (бос) деген джашырылгъан атларыны бириди хурт (д). Бурун огъай, бусагъатда да тилде бёрюню гуджума, маму, джанлы деген джашырылгъан атлары джюрютюледиле.
Ол сёзню экинчи кесеги джукъ (жукъ, зук) деген сёз бурун заманда талай атаўулну тукъумгъа неда бир талай тукъумну бирге джыйылгъанына айтхандыла. Сёз ючюн, Къарачайда, Малкъарда алгъыш этген заманда «тукъум болсун, джукъ болсун!» – дейдиле. Бу сёз тутушда джукъ (жукъ, зук – племя) талай атаўуллу уллу тукъум деген магъананы тутханды эмда тутады.
Анга толу шагъатлыкъ сельджук деген сёз да этеди. Эм алгъы бурун, бизни оюмубузгъа кёре, сёзню формасы хурджукъ болгъанды, андан хурзук дегеннге бурулгьанды.
Къарачай-малкъар тилде дж–ж–з таўушла бир-бирин алмашдырадыла, ол зат тилни бюгюн-бюгече да джоругьуду. Анга кёб юлгю келтирирге боллукъду: джагъа (жагъа, загъа); къанджыгъа (къанжыгъа, къанзыгъа); джабагъы (жабагъы, забагъы); джылкъы (жылкъы, зылкъы), д.а.к.
Бу хурджукъ деген сёз эндиги къарачай-малкъар тилге кёчюрюлсе, «бёрю тукъумлу халкъ» деген магъананы береди, Хурзук эл десек а, «бёрю тукъумлу халкъны эли» болуб чыгъады.
Хурзук эл деген сёз ол магъананы тутханына бизни шагъатыбыз барды. Ол да – «Мамия къаланы» аты. Биз этген оюмгъа кёре, мамия деген сёз эки кесекден къуралыбды: мами+а. Биринчи кесеги эм алгъы бурун маму болгъанды. Маму деген сёз а бюгюн бёрюню джашырылгъан атларыны бириди. Къарачайда Мамалары, Мамучулары деген тукъум атла да анга шагъатлыкъ этедиле, дерге боллукъду.
Экинчи кесеги – а алгъы бурун уйа болгъанына ишек джокъду. Мамия алгъын маму+уйа халда болгъан болур. Ол къош сёзде эки ачыкъ таўуш бирге келиб къалады. Къарачай-малкъар тилде уа ол джорукъ джюрютюлмейди. Ол себебден эки у да тюшюб мамия болуб къалгъанды.
Алай бла мамия деген сёз бёрю уйа деген сёз болуб чыгъады да, хурзук деген сёзге синонимлик этеди. Хурзук бла мамияны башхалыкълары: мамия бёрюню уясыды, хурзук а бёрю тукъумлу халкъны элиди. Былада башхалыкъ уллулукъну (хурт), гитчеликни (маму) кёргюзгендеди. Алай бла хурзук бла мамия, бир-бирлерине шагъатлыкъ этиб, синонимле болуб, бири бёрю тукъумлу халкъны эли (Хурзук), бири уясы (мамия) болуб чыкъгъандыла.
«Бу эл, къала, атлагъа аналогия болургъа керекди, аллай юлгю келтирелликмисиз? Андан сора да джукъ деген сёзню ахырында къ таўуш барды, хурзук деген сёзде уа ахыры к таўуш бла бошалады. Къ таўуш к таўушха кёчгенине аналогия табаллыкъмысыз?» – деген соруўла окъуўчуну эсине келлик болурла, алагъа быллай джуўаб беребиз. Аналогияла кёбдюле. Сёз ючюн, Берлин деген шахар ат айюню уясы, кюркеси деген сёздю. Нартсана (Нарсана) деген сёзде нарт «бёрюню баласы» деген магъананы тутады. Нарт къала деген къала ат сёзде да нарт «бёрюню баласы» деген магъананы тутады. Басхан (Боз (с) хан) деген сёзде да боз (с) бёрю деген магъананы тутады.
Хурзук деген сёзню ахырында к таўуш джукъ (жукъ) деген сёзню къ таўушундан чыкъгъанына юлгюге талай аналогия келтирирге боллукъбуз: къулакъ – гулак, чокъай – чокай, соджукъ – созук, базыкъ – базук, джуммакъ – гулмак, д.а.к.
БАЙРАМУКЪЛАНЫ Умар,
«Ленинни байрагъы», январь, 8, 1981
Комментариев нет