*** Кеч болса ол эки терезе Жабылады кеси аллына. Танг атса да эки терезе Ачылады кеси аллына. (К…зл...)
*** Муш-муш да бир Гап-гап да бир, Токъмакъ да бир. Аулакъ да бир. Нелелле, бил. (Б…р…н, … … …з, б…ш)
*** Эки кёлню арасында къая, Муш-муш этеди, боз туман жая. (К…зл…, б…р…н, т…лп… …)
*** Бийик тауда эки дорбун, Тюбю къалын агъач. Башы – тала, эки урбун, Эки да къарылгъач.
(Б…р…н т…ш…кл…, м…й…къ, м…нг…л…й,
к…з, б…т… …л…, к…рп…кл…, къ…шл...)
*** Барды, барды деппанда Бир къалын къара агъач. Эшиклик да жокъ анда Бешиклик да. Неди? (Ч…ч.)
*** Беш боладыла ала, Хоншуладыла ала. Бирчиги жангыз кеси Экишер а – экиси. Ол жангыз алай зауукъду, Бир да ды-был-ды-ра-уукъ-ду. Биринчи эки эгиз а Дайым тынгылайды. Экинчи эки эгиз а Дауурсуз къарайды. (… … …з, къ…л…къл…, к…зл...)
*** Бешдиле къарындашла, Бир да этимли жашла. Юй къалайла, жер къазалла, Той этелле, хат жазалла. (Б…рм…къл....)
* Ол жюрюп тургъанлыкъгъа Бир жары да кетмейди. Тохтаусуз баргъанлыкъгъа Жеринден да тепмейди. (С…гъ…т.)
*** Кирпиге ушайды ол, Дайым жау ашайды ол. Чурукъларымы урады, Жылтыратханлай турады. (Ч…р…къ къылкъым.)
*** Хаучугъум, угъачыгъым, Кёр, эки тогъайчыгъым. Бир чюйюм, эки къамам Къыл къыярчады тамам. Мен къыркъама, мен жырама
Энди неме деп сорама. (Къ…пт...)
Уллу къуш учуп бара, Жауурунну кётюрюп, Жауунда жунчуп бара, Эки къош терек кёрюп, Келип къонду бирине. Ол теке мюйюзюне Къоннганма деп билмеди, Теке да эс бёлмеди. Ол кезиуде текени Сакъал тюбюнде элни Сюрюую жатып болгъанды, Къойчу уа къалкъып болгъанды.
Къойчу жаш, татлы эснеп, «Жауун тохтаймыды?» – деп, Ёрге кётюрдю башын. Къуш а, къоркъуп кесине Балачыгъыны ашын Къойчу жашны кёзюне Тюшюрюп, учуп кетди, Жети тенгизден ётдю.
Къоянчыкъ, Тюлкю эм тай, Батыр Кюлкюню махтай Бара, Кюлкючюк былай Айтып, ариу сёлешгенди: – Мен юйге къайтама энди. Тенчигим мудахды бек, Анга дайым мен керек. - Кюлкючюк алай айтды Сора ызына къайды
Ана, аначыгъым, мен Сени бек сюеме. Сен билемисе аны, – Алай нек сюеме?
Мен дерсде эки алсам, Сормайын кетип къалсам, Чочутсам гылыучукъну, Макъыртсам кишиучукъну, Ташчыкъла атып анга, Сен урушмайса манга, Сен къутрумайса… Алай Ол кюн мени кёрмейсе, Сютбашчыкъ да бермейсе.
Кесими юйде къоюп, Сен кетип къаласа. Ана, аначыгъым, сен Аллай нек боласа?
Антлы тенгле – Бюрче бла Гумулжук, Жер-суу кёре, атланнгандыла жолгъа. Бара-бара, бир кёлге чыкъгъандыла. Секиргенди да ётгенди Бюрчечик, Гумулжуг’а кёл ортасына тюшгенди, Кёл ортасына тюшгенди, жилягъанды, Жалыннганды: – Бюрчечик, Айыугъа бар да Бир къыл тиле, мен суудан чыгъарча.
2
Бюрчечик чапханды, жортханды, Айыуну тапханды да айтханды:
«Ой, Айыуум, Айыуум, Бир къыл берсенг а манга? Къыл бла шуёхуму Суудан чыгъарлыкъма!»
«Бюрче, сен а манга балмы келтиргенсе?» – Дегенди Айыу.
3
Бюрчечик чапханды, жортханды, Бал Четенни тапханды да айтханды:
Бара кетип, бара, бара, бара кетип, Жети да тау аууп, Тогъуз да суу ётюп, Бир уллу тенегиз жагъада Бир Киппе-Кирли къырал бар эди, Аны тёр шахары багуш тёбеледен тар эди.
Анда уа бир тыкыр, Бир шимир аслан жашагъанды. Ол, къолун-бетин жуумай, Ашын алай ашагъанды. Хан эди кеси да, Бар эди неси да: Бийик тахы, уллу аскери, Къыйырсыз, чексиз – жери. Бар эди алтын къаласы, Эки да сюйген баласы.
Жашыны аты Тухур эди, Эсе да, Тыкыр эди. Къызыны аты Буттукъ эди, Эсе да, Буштукъ эди. Кесини аты уа – Баккуш. Угъай! Баккуш угъай, – Багуш.
Бир жол а тамгъа-тамгъа къагъытха салгъанды да къол, Ахыры да жууунмаз Оноу чыгъаргъанды ол.
Жауун жауса, аны жаны Тамагъына тыгъылгъанды. Къачама деп абыннганды, Сюрюннгенди, жыгъылгъанды. Алай керек эди анга, Киппе-Кирли ханнга!
Тишхан аула басып къала мюйюшлерин, Кюе кесип кийизлерин, кюйюзлерин. Хан да, къызы да, жашы да, Къатыны, къарауашы да, Мугут этип юслери, Ийис этип кеслери, Кирлеринде бише эдиле, Дагъыда уллу сёлеше эдиле.
«Сапын» дегенни сатып ие эдиле. «Таракъ» дегенни таргъа тыя эдиле, Уруп-тюйюп, кепге жыя эдиле.
Жаныуарла бу зорлукъдан безгендиле. Да не этерик эдиле? Тёзгендиле!
Жукъ айтханны талап къойгъанды Багуш хан. Аз жаныуарнымы жойгъанды Багуш хан!
Кирли ёзюрлерине ариу сёлешгенди, Бек кирлилерине майдалла юлешгенди. Барын да къаты-къаты къучакълагъанды, Уппа-чуппа этгенди, ийнакълагъанды.
Жуууннган не болгъанын унутханды хан. Тёшегине, тешинмей, жатханды хан. Шимир тону юсюнден, чирип, тюшгенди. Чабырларын а – чачылсала, тешгенди.
Бир кюн ханны-къызы тойгъа къуралгъанды. Ол, кюзгюге къарап, къубулгъанды, къууаннганды:
«Эки кёзюм хикки болуп, Къулакъларым кирден толуп, Юсюм-башым тозурап,– Бир да тоймайма, къарап! Токъсан тогъуз къой багъасы Жыйрыгъымы – минг тамгъасы! Эки женгим сёгюлюп, Гызмаларым тёгюлюп. Менден тапчыкъ болмаз жерде,– Бир кир къапчыкъ болмаз жерде. Ариума бахча гинжиден М-е-е-е-е-е-ен!»
Тойгъа-сыйгъа ханны жашы да тебрегенди, Сымарлана, махтана, терлегенди:
«Мен кимден да кирлиме, Кесимден да кирлиме! Шимир къатып женглерим, Сукъланалла тенглерим! Мени бла эришелле, Озаргъа бош кюрешелле! Той боллугъун билгенме, Кюлге аунап келгенме! Кошт бала да сукъланыр, Аузу ачылып къалыр. Ариума бахча гинжиден Ме-е-е-е-е-ен!»
Ханны къатыны Хыштара уа Ашын ёретин ашагъанды. Аны къатында Къарт Къуртха Мёлекге ушагъанды. Къайры болса – ары тюкюргенди, Бурнун, этеги бла сюртгенди. Жууулмай табакълары, къашыкълары. Уф! Уф! Уф! Айталмайма андан ары.
2
Бир кюн Суусарчыкъ сууда жуууннганды, Аны бир жан да кёрмезлик суннганды. Тилчи Чыкъинжиг’а кёрюп тургъанды, Ол ханнга баргъанды да, баш ургъанды.
«Былай-былай...» – дегенди да тил этгенди. Ханны мыртазакъларына жол юйретгенди.
Суусарчыкъны тутаргъа буюргъанды хан, Тар зинданнга атаргъа буюргъанды хан.
Харип Суусарчыкъны тутхандыла да, Элтип, тар зиднданнга атхандыла да, Эшигине ма былллай кирит такъгъандыла, Ай балталы къалауур да салгъандыла.
Бу зорлукъну Суу бла Сапын эшитгендиле, Суусарчыкъны къутхарыр оноу этгендиле:
Тёзюмюбюз къалмады энди ханнга! – Дегендиле да,– Бир ачы къапдырайыкъ биз анга! – Дегендиле да, Экиси да Киппе-Кирли Къыралгъа атланнгандыла, Къан къазауатха, къыраннга атланнгандыла.
Багуш ханны аскери юзмезден аз тюйюл эди, Багуш ханны миннген аты – пил эди.
Багуш хан ёзюрлерин чакъыртханды, Багуш хан акерлерин чакъыртханды.
– Суу бла Сапынны чекден бери ётдюрмегиз, Тутсагъыз а – мен баргъынчы ёлтюрмегиз! – Дегенди ол. – Кёл кенгдире, сууну къумгъа жутдурлукъма, Сапынны уа сарыуегиме жутдурурма! – Дегенди ол.
Алайлай, «шуу-шуу!» этип, Суу жетгенди, Сапын да бир къалын кёмюк этгенди. Кёзлерине кирип, аман ачытханды. Абызырагъандыла аскер да, хан да.
Сапын кёмюк аланы – Аман хыштараланы Кёзлерине кирип, алай ачытханды, Алай ачытханды – Ёкюртюп-ёкюртюп, жилятханды.
Сора Сапын бла Суу айтхандыла ханнга, Ол Киппе-Кирли аманнга: – Хыштараны, Буштукъну, Тыкырны да ал да, Къуруп кет бу жерледен артал да!
Хан къачханды, алай къачханды,– Къанатлы кибик учханды! Жан-жаныуар бары къууаннгандыла, Сау айны аяусуз жуууннгандыла.
Къаз да, Агъаз да, Кукук да, Уку да, Жур, жугъутур да, Къоян, Жубуран да, Биттир, Демметтир да, Къамжакъ, Байрымжакъ да, Къаплан да, Тишхан да, Зурнук, Гумулжук да, Айыу да, бёрю да, суусар да – Хар къанатлы, хар жаныуар да Ашларын, къол-бет жуууп, ашайдыла энди. Киппе-Кирсиз Къыралда жашайдыла энди.
Айыугъа да азыкъ бар – Бир жараулу къазыкъ бар! Тынч турмаса, мен аны да тюерме! –
Бийик чалманга къонуп, Къушдан, тюлкюден къоркъуп Турмагъанын билдире: Акъ тауукъчукъларын, Къара тауукъчукъларын, Сары тауукъчукъларын, Къызыл тауукъчукъларын, Жохар таукъчукъларын Къууандыра, кюлдюре, Къубулта да болгъанды. Камсык тюлкю тамашагъа къалгъанды.
– Керегинги бермесем, Мен да тюлкю тюйюлме. Этчигингден кёрмесем, Сора мен не тюлкюме?! – Дегенди да тюлкючюк, Тауукъланы, къуш тюгюнлей, чачханды. Ол махтанчакъ хоразчыкъны Таугъа алып къачханды.
Ой, алайлай, алайгъа, Къычырыкъгъа хахайгъа Бир мазаллы лохбай чабып жетгенди:
– Хап-хап-хап! Юйюгюзге От тюшген кибик, сизге Не болгъанды?! – деп, гузаба этгенди.
Тауукъчукъла къанкъылдап, Ауазлары къалтырап: – Ой, ахыбызны алап, Ой, шахыбызны алып, Къачып бара турады, Жет да тала, басхан парий тюлкюню! Келеди да къырады. Тут да тала, гуду-марий тюлкюню! Ой-ой-ой-ой, азыбызыны элтмеди! Ой-ой-ой-ой, тойгъан а бир этмеди! – Дегендиле, бир бек жилягъандыла, Жиляй-жиляй, былай жырлагъандыла:
– Жюрегибиз, жаныбыз, Патчахыбыз, ханыбыз, Сенден жигит жокъ эди, Сенден иги жокъ эди! Сенден ариу а жерде Жан туумады ёмюрде. Ой-ой-ой, не этейик, Энди къайры кетейик! Эшигибиз жабылды, Бек къалабыз оюлду. Патчахыбыз къабылдн, Ой, бир аман жоюлду!
Лохбай тюлкюню жетип: Къоймадынг да! – дегенди да, Лохбай аллына ётюп: Тоймадынг да! – дегенди да, Тюлкючюкню ургъанды, къапханды, Къычырыкъ этдирип, жилятханды. Сора зада хоразчыкъны сыйыргъанды да, Юйге къайтханды. Къайдханды да ол былай айтханды:
А м а н к а й – текебашчыкъ, къынгырбутчукъ, къуйрукълучукъ, тюключюк,
заранын жетдире айланнган бир арыкъ шайтанчыкъ.
Ч ы г ы р ч ы к ъ – къолан жамаулу кёнчеги, кёлеги, къалпагъы элек-элек, чарыкълары жыртыкъ, алай жарыкъ кёллю кёсе гостачыкъ.
Х а п а р ч ы Буруннгу къабарты эллени биринде, Чалыдан ишленнген юйлени биринде, Бир камсык кишичик жашагъанды, Хатлама биширип ашагъанды. Аты Чыгырчыкъ эди, дейди жомакъ, Чамчы, оюнчу эди дейди жомакъ. Ол бирде отуннга тебрегенди, Жолда шайтаннга тюбегенди. Ч ы г ы р ч ы к ъ Ой, жол болсун, къынгырчыкъ! А м а н к а й Ой, санга да, Чыгырчыкъ! Ч ы г ы р ч ы к ъ Не жюрюйсе? А м а н к а й Ишим бар. Ч ы г ы р ч ы к ъ Кимге? А м а н к а й Санга тишим бар! Ч ы г ы р ч ы к ъ Бош билейсе сен тишинги, Ма – мен, ма – сен, айт ишинги. А м а н к а й Ишим а олду санга – чыгыргъа, Устаса билеме, чамгъа, чурумгъа. Мени женгаллыкъ эсенг – кёрчю! Къозуталлыкъ эсенг – кёрчю! Ч ы г ы р ч ы к ъ Да сора эшит, текебеш тюключюк, Эшит да ойла сен, хата жюключюк: Мен бюгюн ургъуй ёлтюргенме, Къошха къыйналып келтиргенме. А м а н к а й Андан ашыгъыпмы бара эдинг сен? Сабий кёзюне да кючден илиннген Затчыкъны ёлтюрген – кишиликди! Ол, эшта, уллу жигитликди! Ч ы г ы р ч ы к ъ Уллу уа болмаз эди, дейме, тейри. Алай а таныш уучуму эгери Сау ыйыкъ тохтаусуз ашагъанды, Къулагъын да кючден бошагъанды. А м а н к а й Маске уа болурму сени эгеринг? Очукъмуду сора манга этеринг? «Гау-гууду» битеу кюшчюгю да, Жукъгъа жараусуз – тишчиги да.
Ч ы г ы р ч ы к ъ А м а н к а й н ы тёгерегине, тойгъа чыгъарыкъ чёрчек жашча, ёхтем айлана кетип, тепсеп башлайды. А м а н к а й анга, бурну салынып, къарайды.
Ч ы г ы р ч ы к ъ (тохтап). Болур. Ёчешгенми этед Чыгырчыкъ. Алай а, антым, тамаша къынгырчыкъ, Сюйсе, булутха жеталады, Учхан къушладан туталады. А м а н к а й Къушла дегенинг чыпчыкъла болурла? Бир бош хиликкя затчыкъла болурла! Билеме сени, айтырыкъса... Мени уа къалай къытарыкъса?!
Ч ы г ы р ч ы к ъ н ы эриклей, А м а н к а й тепсерге кюрешеди. «Ай, аман кесинг а!» – деп, ачыууна ачыу къоша, Ч ы г ы р ч ы к ъ анга къарс урады.
Ч ы г ы р ч ы к ъ Угъай деп даулашмайма. Хар бирини Къанат тюбюне сыйыннган юйлени Санай сау сагъат сюелгенме, Санап бошаялмай келгенме. А м а н к а й Урчукъ башчыкъладыла сора ала, Бир бош затчыкъладыла сора ала?! Алаймыды? Айтчы кёп созмай, Кесинг да мындан ары озмай! Ч ы г ы р ч ы к ъ Уллу къалаладыла демейме мен. Алай хар юйде онушар эмеген Жашайдыла деп эшитгенме, Сюйсенг а – кёрген да этгенме.
«Осса!» – деп Чыгырчыкъ аякъ бурунларына турады.
А м а н к а й (ачыудан жарыла). Чычхан балалалла, эшш... эшта! Макъа балалалла – ёчеш да! Ч ы г ы р ч ы к ъ Да сен айтханда да болур бир затчыкъ, Алай а, антым, тамаша къынгырчыкъ, Бири ёгюзню да ашайды, Ичип къуюну да бошайды. А м а н к а й Къую деп, баям, сен туякъ ызчыкъгъа Айтаса, къую деп – таякъ ызчыкъгъа! Ч ы г ы р ч ы к ъ Кече белинде туруп, ол къуюгъа Челек бошласанг, кюнде чыкъ къурургъа Сууну тауушун эшитесе, Артха чыгъаралмай кетесе. А м а н к а й (тауукъча къарыла). Теке сакъалдан да къысха эди кюн! Тауукъ акъылдан да къысха эди кюн! Хы-ыы! Ч ы г ы р ч ы к ъ Узун а болмаз эди, дейме, алай Бюгюн туугъан тай, байтал болуп, тай Тапханды кеси да, кёргенме, Тепшек бла жем да бергенме.
Ч ы г ы р ч ы к ъ «Асса! Асса!» деп аякъ бюгеди.
А м а н к а й (амалын тауусуп). Билмейме, нек къууанаса? Былай да ненге махтанаса?! Жыртыкъды эки чарыгъынг да сени, Элекди эски къалпагъынг да сени! Хы-ыыы! Ч ы г ы р ч ы к ъ Алай а барама мен къайры десем да, Алай а этеме мен не зат сюйсем да. Жырлайма, ойнайма, кюлеме, Кёресе, тепсей да билеме!
Ч ы г ы р ч ы к ъ кёк жашнагъанча, жел ургъанча: «Асса! Осса!» деп къычыра, зауукъ тепсейди. Х а п а р ч ы чыгъады. Ч ы г ы р ч ы к ъ тохтайды.
А м а н к а й (Чыгырчыкъны тёгерегине жорта). Ой-ой-ой, тауукълай къарылама, Ой-ой-ой, ачыудан жарылама, Ой-ой-ой, къууукълай атылама, О-ха-хай, о-ха-хай, о-ха-хай!
Сахнадан шар атылгъан таууш чыгъады. А м а н к а й ч ы к ъ тютюн этип тас болады. Ч ы г ы р ч ы г ъ’ а: «Асса» Осса!» – дей, тепсей кетеди.